Cải cách tư pháp

Bài 1: Xây dựng Nhà nước Pháp quyền Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới

Mai Thoa - Nguyên Thảo - Mai Đỉnh • 23/10/2023 08:00

Xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam là một trong những chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước ta hiện nay. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng và đặc biệt Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 9/11/2022, Hội nghị Trung ương 6 khóa XIII “Về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong giai đoạn mới” đã nhấn mạnh việc xây dựng nền tư pháp công bằng, liêm chính, phụng sự Tổ quốc.

Xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa (XHCN) Việt Nam là một trong những chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước ta hiện nay. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng và đặc biệt Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 9/11/2022, Hội nghị Trung ương 6 khóa XIII “Về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong giai đoạn mới” đã nhấn mạnh việc xây dựng nền tư pháp chuyên nghiệp, hiện đại, công bằng, nghiêm minh, liêm chính, phụng sự Tổ quốc, phục vụ Nhân dân.

Nghị quyết đề cập đến vai trò, nhiệm vụ của các cơ quan tư pháp trong đó có Tòa án, đến năm 2030, tầm nhìn 2045 phải hoàn thiện về vấn đề này. Để thực hiện được mục tiêu đó, Toà án với vai trò là cơ quan thực hiện quyền tư pháp cần hướng đến nhiều mục tiêu chủ chốt, đó là sự độc lập của Toà án; Xây dựng chế định tố tụng tư pháp lấy xét xử là trung tâm, tranh tụng là đột phá; bảo đảm tố tụng tư pháp dân chủ, công bằng, văn minh, bảo đảm và bảo vệ quyền con người, quyền công dân...

Mặc dù Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đi xa, nhưng những tư tưởng của Người về xây dựng Nhà nước pháp quyền của dân, do dân và vì dân vẫn còn nguyên giá trị, tiếp tục soi sáng và tiếp sức cho quyết tâm chính trị của Đảng và Nhà nước ta trong tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển toàn diện, bền vững của đất nước trong thời kỳ mới.

Theo tinh thần “thượng tôn Hiến pháp và pháp luật”, Nhà nước phải được tổ chức và hoạt động một cách hợp Hiến và hợp pháp, nên chỉ một ngày sau khi giành được độc lập, đọc Tuyên ngôn khai sinh ra Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Chủ tịch Hồ Chí Minh đề ra với Chính phủ một trong sáu nhiệm vụ cấp bách, đó là “chúng ta phải có một Hiến pháp dân chủ”.

Trong quá trình chỉ đạo xây dựng Hiến pháp và pháp luật, tổ chức và vận hành Nhà nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn nhắc nhở, Nhà nước ta là Nhà nước của dân, pháp luật của ta là pháp luật dân chủ, bảo vệ quyền lợi của nhân dân, nhưng phải nghiêm minh và phát huy hiệu lực thực tế. Bác đã chỉ rõ: “Tăng cường không ngừng chính quyền nhân dân. Nghiêm chỉnh thực hiện dân chủ với nhân dân, chuyên chính với kẻ địch. Triệt để chấp hành mọi chế độ và pháp luật của Nhà nước”.

Quan niệm của Chủ tịch Hồ Chí Minh, để xây dựng Nhà nước trong sạch, vững mạnh, hiệu quả phải kết hợp chặt chẽ giữa “đức trị” và “pháp trị”, kết hợp giữa “xây” và “chống”, không được coi nhẹ mặt nào.

Theo TS Bùi Ngọc Thanh - Nguyên Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội: Tư tưởng Nhà nước pháp quyền của Bác đã hình thành ngay từ những năm đầu Bác đi tìm đường cứu nước. Tư tưởng Nhà nước pháp quyền của Bác là cơ sở, là nền tảng lý luận để Đảng và Nhà nước ta tiếp tục nghiên cứu, xây dựng, hoàn thiện và vận hành hoạt động của Nhà nước ngày càng có hiệu lực, hiệu quả.

Văn kiện Đại hội XII và XIII của Đảng đều xác định và ghi thành mục, thành điểm rất trang trọng. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng đã chỉ rõ: “Tiếp tục xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa” do Đảng lãnh đạo là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị.

Tại Hội nghị lần thứ 6 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng nêu rõ: Từ khi Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (nay là nước Cộng hòa XHCN Việt Nam) ra đời vào năm 1945 đến nay, nhất là trong hơn 35 năm đổi mới vừa qua, Đảng và Nhà nước ta luôn luôn kiên định và vận dụng, phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và tiếp thu có chọn lọc những giá trị phổ quát của nhân loại về Nhà nước pháp quyền để xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam do Đảng Cộng sản lãnh đạo, phù hợp với điều kiện cụ thể của đất nước, và đã đạt được nhiều kết quả, thành tựu rất quan trọng.

Trong đó, việc quản lý nhà nước bằng pháp luật được chú trọng và tăng cường; hệ thống pháp luật được từng bước xây dựng, bổ sung, sửa đổi và hoàn thiện phù hợp với yêu cầu của tình hình mới. Hiến pháp năm 2013 tiếp tục khẳng định, kế thừa những nội dung đúng đắn, tiến bộ của các bản Hiến pháp trước đó, đồng thời có những sửa đổi và bổ sung quan trọng, hoàn thiện thêm cơ cấu bộ máy nhà nước, nâng cao vai trò, trách nhiệm của Quốc hội, Chính phủ và hệ thống các cơ quan tư pháp, phát huy ngày càng đầy đủ cả ba quyền: Lập pháp, Hành pháp và Tư pháp theo đúng quy định của Hiến pháp: Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp và kiểm soát quyền lực giữa các cơ quan Nhà nước…

Tuy nhiên, bước vào giai đoạn phát triển mới, trước những yêu cầu và nhiệm vụ mới, Đại hội XIII của Đảng đã khẳng định sự cần thiết phải "Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam"; coi đây "là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị" ở nước ta; đồng thời đề ra nhiệm vụ tiếp tục đẩy mạnh nghiên cứu, xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong giai đoạn mới, trong đó có xác định những nhiệm vụ trọng tâm đến năm 2030, tập trung ưu tiên xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật và cải cách hành chính, cải cách tư pháp.

“Đây là vấn đề rất cơ bản, rộng lớn, phức tạp, nhạy cảm, hệ trọng, liên quan đến sự tồn vong của chế độ, sự phát triển nhanh và bền vững của đất nước theo con đường XHCN mà Đảng, Bác Hồ và nhân dân ta đã lựa chọn”, Tổng Bí thư nhấn mạnh.

Văn kiện Đại hội XIII của Đảng khẳng định: Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân do Đảng lãnh đạo là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị. Nâng cao năng lực, hiệu lực, hiệu quả hoạt động của Nhà nước. Xác định rõ hơn vai trò, vị trí, chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp trên cơ sở các nguyên tắc pháp quyền, bảo đảm quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công rành mạch, phối hợp chặt chẽ và tăng cường kiểm soát quyền lực nhà nước.

Nghị quyết số 27-NQ/TW Hội nghị Trung ương lần thứ 6, khóa XIII là một bước cụ thể hóa rất quan trọng tinh thần Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng, không chỉ với việc xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN đến năm 2030, định hướng đến năm 2045, mà cả nhiệm vụ chiến lược xây dựng Đảng và hệ thống chính trị.

PGS.TS Nguyễn Hòa Bình - Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Bí thư Ban cán sự đảng, Chánh án Tòa án nhân dân tối cao cho biết, ngay khi Nghị quyết số 27-NQ/TW được ban hành, Ban cán sự đảng Tòa án nhân dân tối cao đã thảo luận và xác định vị trí đặc biệt của Nghị quyết trong giai đoạn từ nay đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 để có sự lãnh đạo, chỉ đạo các cấp ủy đảng thống nhất trong nhận thức, hành động, xây dựng chương trình triển khai, kịp thời thể chế hóa các nội dung của Nghị quyết tại tất cả các cơ quan, đơn vị thuộc hệ thống Tòa án.

Theo Chánh án Tòa án nhân dân tối cao Nguyễn Hòa Bình, Nghị quyết số 27-NQ/TW Hội nghị Trung ương 6, khóa XIII nêu rõ: Mục tiêu trọng tâm đến 2030, tầm nhìn 2045 là đẩy mạnh cải cách tư pháp, bảo đảm tính độc lập của Tòa án theo thẩm quyền xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật; Xây dựng nền tư pháp chuyên nghiệp, hiện đại, công bằng, nghiêm minh, liêm chính, phụng sự Tổ quốc, phục vụ Nhân dân.

Để thực hiện mục tiêu này, Đảng đã xác định, những năm tới phải hoàn thiện chính sách, pháp luật liên quan đến tư pháp, bảo đảm tôn trọng và bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Hoàn thiện cơ chế phòng ngừa, ngăn chặn, xử lý mọi hành vi can thiệp trái pháp luật vào hoạt động tư pháp; bảo đảm tính độc lập của Tòa án theo thẩm quyền xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật.

Nghị quyết nêu nội dung cốt lõi mà Tòa án phải thực hiện đến năm 2030 đó là: Xây dựng chế định tố tụng tư pháp lấy xét xử là trung tâm, tranh tụng là đột phá; bảo đảm tố tụng tư pháp dân chủ, công bằng, văn minh, pháp quyền, hiện đại, nghiêm minh, dễ tiếp cận, bảo đảm và bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Áp dụng hiệu quả thủ tục tố tụng tư pháp rút gọn; kết hợp các phương thức phi tố tụng tư pháp với các phương thức tố tụng tư pháp. Ðổi mới và nâng cao hiệu quả cơ chế Nhân dân tham gia xét xử tại Tòa án.

Hoàn thiện cơ chế để khắc phục tình trạng quan hệ giữa các cấp Tòa án là quan hệ hành chính, bảo đảm độc lập giữa các cấp xét xử và độc lập của Thẩm phán, Hội thẩm khi xét xử. Phân định rõ nhiệm vụ xét xử sơ thẩm, xét xử phúc thẩm, xét lại bản án, quyết định theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm; xây dựng Tòa án điện tử. Xác định thẩm quyền của Tòa án để thực hiện đầy đủ, đúng đắn quyền tư pháp; mở rộng thẩm quyền của Tòa án trong xét xử các vi phạm hành chính, quyết định một số vấn đề liên quan đến quyền con người, quyền công dân. Nghiên cứu làm rõ thẩm quyền Hội đồng xét xử khởi tố vụ án tại phiên tòa, những trường hợp Tòa án thu thập chứng cứ trong hoạt động xét xử…

Theo PGS.TS Đinh Xuân Thảo - Nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu lập pháp của Quốc hội, ở nước ta, việc xây dựng Nhà nước pháp quyền đang được đặt ra như một tất yếu lịch sử và tất yếu khách quan. Qua 30 năm đổi mới, cùng với những thành tựu về kinh tế, xã hội, quốc phòng, an ninh và đối ngoại... việc xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN cũng đã đạt được những thành tựu quan trọng, đánh dấu một giai đoạn phát triển mới của sự nghiệp xây dựng Nhà nước kiểu mới - một Nhà nước của dân, do dân và vì dân. Toà án là một nhánh quyền lực rất quan trọng trong thực hiện mục tiêu của Đảng về vấn đề này.

PGS.TS Trần Văn Độ - Nguyên Phó Chánh án Tòa án nhân dân tối cao, nguyên Chánh án Tòa án Quân sự Trung ương cũng đã nhận định: Quan niệm về Nhà nước pháp quyền XHCN, về tổ chức bộ máy nhà nước nói chung và về Tòa án nhân dân nói riêng ở nước ta là bước phát triển mang tính đột phá. Tòa án nhân dân đã được hiến định một cách rõ ràng với vị trí là cơ quan tư pháp, có chức năng xét xử, thực hiện quyền tư pháp với nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. Hiến pháp cũng đã có những quy định nhằm đảm bảo cho Tòa án nhân dân thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ của mình.

Bảo đảm độc lập tư pháp là một trong những đặc điểm của Nhà nước pháp quyền trong tổ chức, hoạt động của nhà nước. Hiến pháp 2013 quy định nguyên tắc "phân công, phối hợp và kiểm soát việc thực hiện các quyền lập pháp, quyền hành pháp, quyền tư pháp", “Thẩm phán và Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật. Nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào hoạt động xét xử của Thẩm phán và Hội thẩm”.

Độc lập xét xử của Tòa án được bảo đảm bằng nhiều biện pháp khác nhau như tổ chức, quản lý, chính sách và trách nhiệm. Độc lập tư pháp được bảo đảm bằng việc tổ chức bộ máy nhà nước nói chung, tổ chức hệ thống tư pháp nói riêng. Việc tổ chức Tòa án theo cấp xét xử; giao thẩm quyền hợp lý cho các cơ quan lập pháp, hành pháp; bỏ chức năng kiểm sát xét xử của Viện kiểm sát; cơ chế bổ nhiệm và nhiệm kỳ vô thời hạn hoặc dài hạn của Thẩm phán… là các vấn đề cần nghiên cứu để Thẩm phán có thể độc lập xét xử và chỉ tuân theo pháp luật.

Chánh án Tòa án nhân dân tối cao Nguyễn Hòa Bình khẳng định, Nghị quyết số 27-NQ/TW về xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong giai đoạn mới rất quan trọng, và cải cách tư pháp là một phần trong xây dựng Nhà nước pháp quyền.

Nghị quyết 27 đã đề ra mục tiêu xây dựng Nhà nước pháp quyền đối với các cơ quan tư pháp là: Hoàn thiện cơ chế phòng ngừa, ngăn chặn, xử lý mọi hành vi can thiệp trái pháp luật vào hoạt động tư pháp; Bảo đảm tính độc lập của Tòa án theo thẩm quyền xét xử; Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật. “Nguyên tắc độc lập của Toà án được xem là nguyên tắc căn cốt của nhân loại. Chúng ta cũng hướng đến mục tiêu này nhưng trên thực tế cũng có những việc chưa làm được và phải thực hiện trong thời gian tới”.

(Còn nữa)