Xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam: Bảo đảm sự độc lập của Tòa án

Những chuyển biến tích cực

Nghị quyết số 27-NQ/TW về tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong giai đoạn mới khẳng định 8 đặc trưng cơ bản của Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam. Trong đó đặc trưng thứ 7 là: Độc lập theo thẩm quyền xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật.

Thời gian qua, việc bảo đảm sự độc lập của Tòa án theo thẩm quyền xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật có những chuyển biến tích cực trên nhiều khía cạnh: Tổ chức và hoạt động của TAND có nhiều đổi mới quan trọng, bước đầu kết hợp tổ chức Tòa án theo cấp xét xử với tổ chức tòa án theo đơn vị hành chính; tiêu chuẩn Thẩm phán được nâng cao; nhiệm kỳ bổ nhiệm được kéo dài hơn… TAND được tổ chức theo 04 cấp thay vì 03 cấp như trước đây; thẩm quyền của TAND các cấp được xác định rõ ràng, cụ thể hơn; TANDTC có nhiệm vụ phát triển án lệ; thẩm quyền xét xử của Tòa án đối với các vụ án hình sự, hành chính, dân sự và thẩm quyền của TAND cấp huyện được mở rộng; tranh tụng trong xét xử bảo đảm, việc tổ chức phiên tòa, thủ tục hành chính tư pháp được đổi mới, tăng tính dân chủ, minh bạch, hiệu quả và bảo đảm sự bình đẳng giữa các chủ thể tham gia; đội ngũ cán bộ, công chức, đặc biệt là đội ngũ Thẩm phán, thẩm tra viên, thư ký Tòa án được nâng cao cả về chất lượng và số lượng.

Tuy nhiên, thực tiễn vẫn còn cho thấy, nhận thức lý luận về tư pháp, cải cách tư pháp chưa đầy đủ, toàn diện, hệ thống: Một số vấn đề cốt lõi của tư pháp, của cải cách tư pháp như quyền tư pháp, cơ quan tư pháp, hệ thống tư pháp, độc lập của Tòa án theo thẩm quyền xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật chưa được nhận thức một cách thống nhất và đầy đủ, từ đó ảnh hưởng đến hiệu quả thực hiện cải cách tư pháp và hiệu quả giám sát quyền lực nhà nước trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử. Tổ chức Tòa án theo thẩm quyền xét xử không phụ thuộc vào đơn vị hành chính nhưng chưa được thực hiện đầy đủ; cơ chế bảo đảm độc lập của Tòa án theo thẩm quyền xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật chưa hoàn thiện. Đội ngũ cán bộ, công chức tòa án còn thiếu; chế độ chính sách chưa tương xứng với yêu cầu nhiệm vụ; kinh phí, cơ sở vật chất chưa đáp ứng được yêu cầu thực hiện nhiệm vụ của Tòa án; quản trị Tòa án còn bất cập. Vai trò của Hội đồng tuyển chọn, giám sát Thẩm phán quốc gia chưa thật sự rõ ràng, chưa đạt hiệu quả cao như kỳ vọng, nhất là trong việc miễn nhiệm, cách chức Thẩm phán; chưa có chế tài để bảo đảm thực hiện quy định của Hiến pháp về nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm. Cơ chế kiểm sát hoạt động xét xử có mặt chưa thực sự phù hợp…

Nghị quyết 27-NQ/TW đặt ra mục tiêu cụ thể đến năm 2030: Hoàn thành cơ bản việc xây dựng nền tư pháp chuyên nghiệp, hiện đại, công bằng, nghiêm minh, liêm chính, phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân, bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ XHCN, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của tổ chức, cá nhân. Nghị quyết cũng đề ra 3 trọng tâm mang tính chiến lược cần tập trung thực hiện, trong đó trọng tâm thứ ba là: “Đẩy mạnh cải cách tư pháp, bảo đảm tính độc lập của Tòa án theo thẩm quyền xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật”.

Nghị quyết đề ra 10 nhóm nhiệm vụ, giải pháp, trong đó có nhiệm vụ, giải pháp “Xây dựng nền tư pháp chuyên nghiệp, hiện đại, công bằng, nghiêm minh, liêm chính, phụng sự tổ quốc, phục vụ nhân dân”. Để bảo đảm độc lập của Tòa án theo thẩm quyền xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật, cần phải có những yếu tố nhất định, đó là: Tổ chức thực hiện quyền lực nhà nước; tổ chức hệ thống Tòa án; quản trị Tòa án, bảo đảm hoạt động tư pháp, địa vị, năng lực, sự liêm chính của Thẩm phán; pháp luật tố tụng và thực hiện mối quan hệ tố tụng tư pháp; yếu tố thuộc về trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, cá nhân; sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác tư pháp.

Nền tư pháp cần được thiết kế khoa học, đồng bộ

Nghị quyết 27-NQ/TW đã đề ra nhiệm vụ: Hoàn thiện cơ chế phòng ngừa, ngăn chặn, xử lý mọi hành vi can thiệp trái pháp luật vào hoạt động tư pháp; bảo đảm tính độc lập của Tòa án theo Thẩm quyền xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật... Đổi mới và nâng cao hiệu quả cơ chế nhân dân tham gia xét xử tại Tòa án...

Nghị quyết lần này đã xác định rõ nhiệm vụ: Hoàn thiện cơ chế để khắc phục tình trạng quan hệ giữa các cấp toà án là quan hệ hành chính, bảo đảm độc lập giữa các cấp xét xử và độc lập của Thẩm phán, Hội thẩm khi xét xử. Phân định rõ nhiệm vụ xét xử sơ thẩm, xét xử phúc thẩm, xét lại bản án, quyết định theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm… Trên cơ sở đó, Kế hoạch số 11-KH/TW, ngày 28/11/2022 của Bộ Chính trị về triển khai thực hiện Nghị quyết số 27-NQ/TW đã phân công nhiệm vụ cho Ban Cán sự đảng TANDTC: Chủ trì, phối hợp với các cơ quan liên quan xây dựng Đề án hoàn thiện cơ chế phòng ngừa, ngăn chặn, xử lý mọi hành vi can thiệp sai trái trong hoạt động tư pháp; Đề án hoàn thiện cơ chế quản trị Tòa án, bảo đảm độc lập giữa các cấp xét xử và độc lập của Thẩm phán, Hội thẩm khi xét xử; Đề án xây dựng cơ chế kiểm soát quyền lực của cơ quan thực hiện quyền tư pháp đối với các cơ quan thực hiện quyền hành pháp, quyền lập pháp.

Thực hiện tốt độc lập của Tòa án theo thẩm quyền xét xử sẽ góp phần tạo điều kiện thực hiện tốt hơn nguyên tắc “phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp” đã được hiến định. Thực tế hiện nay, trong quan hệ với lập pháp và hành pháp, tư pháp nói chung và Toà án nói riêng ở vị thế yếu hơn. Tòa án chịu sự giám sát của cơ quan dân cử và chịu nhiều ảnh hưởng từ cơ quan hành pháp. Điều này có nghĩa trong cơ chế hiện nay, yếu tố kiểm soát quyền lực nhà nước chưa được nhìn nhận đầy đủ dưới góc độ Tòa án. Độc lập của Tòa án theo thẩm quyền xét xử là một trong những điều kiện cần và đủ để Tòa án có vị trí, vai trò đúng đắn hơn trong mối quan hệ với hai nhánh quyền lực còn lại. Trong việc cụ thể hóa cơ chế kiểm soát quyền lực, Tòa án cần xác định rõ vị trí pháp lý của mình và cần đóng vai trò mạnh mẽ hơn trong kiểm soát hoạt động của lập pháp và hành pháp.

Thực tế hiện nay, quy định pháp luật về phân công, phối hợp, kiểm soát quyền lực có nội dung chưa cụ thể, chưa rõ; còn tình trạng phân công nhưng chưa rành mạch hoặc trùng lắp, chồng chéo về chức năng, nhiệm vụ; cơ chế phối hợp trong tổ chức quyền lực chưa rõ ràng, hợp lý; cơ chế kiểm soát quyền lực chưa đầy đủ, chặt chẽ. Chưa có cơ chế phát huy vai trò của tư pháp trong kiểm soát đối với quyền lập pháp. Thẩm quyền của Tòa án trong việc bảo đảm tuân thủ Hiến pháp và pháp luật trong thực thi công vụ của các cơ quan nhà nước khá hạn chế (chủ yếu dừng ở thẩm quyền tài phán hành chính đối với các hành vi hành chính và quyết định hành chính cá biệt do các cơ quan từ cấp Bộ trở xuống ban hành).

Do đó, Nghị quyết 27-NQ/TW đã xác định “Hoàn thiện cơ chế thực thi quyền lực nhà nước, xác định rõ hơn vai trò, vị trí, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn cụ thể của mỗi cơ quan và mối quan hệ giữa các cơ quan nhà nước trong thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp”. “Xác định thẩm quyền của Tòa án để thực hiện đầy đủ, đúng đắn quyền tư pháp” và “Hoàn thiện thể chế để Viện Kiểm sát nhân dân… kiểm sát hoạt động xét xử phù hợp với nguyên tắc Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật” .

Qua đó, khẳng định rõ, Tòa án là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa XHCN Việt Nam và thực hiện quyền tư pháp, còn các cơ quan khác như cơ quan điều tra, truy tố, thi hành án vẫn được hiểu như hiện nay là những cơ quan tham gia hoạt động tư pháp.

Điều này cũng đòi hỏi nền tư pháp cần được thiết kế khoa học, bảo đảm tính đồng bộ. Trong đó, Tòa án là cơ quan thực hiện quyền tư pháp; Viện Kiểm sát nhân dân và các cơ quan điều tra, thi hành án, các thiết chế bổ trợ tư pháp phải được nghiên cứu, thiết kế phù hợp với hệ thống Tòa án, bảo đảm đáp ứng kịp thời các hoạt động xét xử của Tòa án. Tòa án giữ vị trí trung tâm của hoạt động tư pháp. Khi thực hiện quyền tư pháp, TAND có quyền, đồng thời, có trách nhiệm phải kiểm soát các hoạt động của các cơ quan khác theo quy định, nhằm bảo vệ công lý, quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ XHCN, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức và cá nhân.