Những bất cập trong thực hiện nguyên tắc tranh tụng trong Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 cần sửa đổi

Tuy nhiên, thực tế thực hiện nguyên tắc tranh tụng trong xét xử vẫn còn có những bất cập.

Những bất cập trong từ thực tiễn

Thực tiễn cho thấy, ở hầu hết các phiên tòa, Hội đồng xét xử quan tâm và tạo điều kiện cho luật sư, bị cáo, đương sự trình bày các quan điểm, ý kiến của mình về các tình tiết của vụ án; cơ quan báo chí cũng được tạo điều kiện để thông tin về hoạt động tại phiên tòa kịp thời, bảo đảm phiên tòa diễn ra công khai; quyền bào chữa, quyền công khai xét xử được tuân thủ.

Phiên tòa được tổ chức theo tinh thần cải cách tư pháp đã thể hiện sự trang nghiêm, bình đẳng giữa các bên, tạo tâm lý thoải mái cho luật sư khi tranh tụng. Bản án được tuyên bảo đảm tính khách quan, công bằng, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, bảo đảm các quyền của bị cáo, việc tranh tụng tại các phiên tòa được thực thi nghiêm túc.

Tuy nhiên, thực hiện nguyên tắc tranh tụng trong xét xử vẫn còn có những bất cập, đó là:

Thứ nhất, BLTTHS 2015 quy định trong mọi trường hợp Kiểm sát viên vắng mặt phải hoãn phiên tòa, trong khi Bộ luật này cũng quy định người bào chữa hoặc bị cáo, các chủ thể khác vắng mặt thì vẫn có thể tiến hành xét xử vụ án. Quy định như vậy là chưa đảm bảo sự bình đẳng giữa các bên trong tranh tụng, sẽ không bảo đảm được quyền của bị cáo.

Thứ hai, nguyên tắc tranh tụng trong xét xử được bảo đảm, lần đầu được quy định trong BLTTHS năm 2015, tuy nhiên cho đến nay các Thẩm phán và Kiểm sát viên chưa được tập huấn chuyên sâu về kỹ năng điều khiển tranh tụng của Chủ tọa phiên tòa và kỹ năng tranh tụng của Kiểm sát viên tại phiên tòa.

Thứ ba, BLTTHS năm 2015 không quy định về biện pháp áp dụng trách nhiệm đối với trường hợp Kiểm sát viên không thực hiện nghĩa vụ đối đáp tại phiên tòa để làm rõ sự thật khách quan của vụ án là chưa bảo đảm nguyên tắc bình đẳng trong tranh tụng khi xét xử vụ án hình sự.

Thứ tư, về việc thực hiện trách nhiệm của các chủ thể tiến hành tố tụng khi xét hỏi cũng còn hạn chế, bất cập. Có trường hợp Kiểm sát viên còn có định kiến với bị cáo, coi họ đã là tội phạm, chưa quán triệt nguyên tắc suy đoán vô tội; có trường hợp Kiểm sát viên chưa tích cực, chủ động trong việc xét hỏi mà coi việc xét hỏi là nhiệm vụ chính của Chủ tọa phiên tòa. Khi phát biểu ý kiến, có trường hợp Kiểm sát viên không căn cứ vào kết quả xét hỏi công khai tại phiên tòa mà căn cứ vào bản cáo trạng đã truy tố bị cáo, mặc dù kết quả xét hỏi công khai tại phiên toà có nhiều nội dung không đúng với bản cáo trạng.

Một số vụ án, tại phiên tòa Hội đồng xét xử chưa điều hành tốt quá trình tranh luận giữa các bên; chưa thực sự chú ý đến những tình tiết, chứng cứ mới của vụ án nên những mâu thuẫn trong chứng cứ và lời khai chưa được làm sáng tỏ. Các tình tiết quan trọng và chứng cứ gỡ tội mà người bào chữa đưa ra có trường hợp không được Hội đồng xét xử quan tâm xem xét, chấp nhận và chưa được đề cập trong bản án.

Có trường hợp Kiểm sát viên do chưa chuẩn bị tốt, không dự lường được tình huống xảy ra nên khi bị cáo và người bào chữa đưa ra những chứng cứ mới Kiểm sát viên bị động, lúng túng, né tránh những vấn đề mà bên gỡ tội nêu ra trái với quan điểm của Kiểm sát viên hoặc trả lời không đi thẳng vào trọng tâm của vấn đề đang tranh luận.

Thứ năm, về giới hạn xét xử của Tòa án, tại phiên tòa phán quyết của Tòa án phải dựa trên việc xem xét đánh giá những chứng cứ được đưa ra và tranh luận giữa các bên. Tuy nhiên, qua thẩm tra và đánh giá chứng cứ xét thấy bị cáo phạm tội khác nặng hơn Hội đồng xét xử cũng không có quyền ra phán quyết về tội nặng hơn đó, nếu xét xử về tội nặng hơn đó vượt quá thẩm quyền xét xử của Tòa án.

Thứ sáu, một trong những nguyên nhân dẫn đến việc tranh tụng tại phiên tòa chưa đúng với tinh thần tranh tụng đó là yếu tố con người. Hiện nay có nhiều Thẩm phán, Kiểm sát viên, Hội thẩm giỏi về chuyên môn, nghiệp vụ, am hiểu pháp luật, phẩm chất đạo đức tốt tuy nhiên vẫn còn những Thẩm phán, Kiểm sát viên, Hội thẩm năng lực, phẩm chất chưa đạt yêu cầu. Chất lượng xét xử phụ thuộc vào kỹ năng điều khiển của Thẩm phán Chủ tọa phiên tòa, sự chủ động xét hỏi, tranh luận của Hội thẩm, Kiểm sát viên, Luật sư. Do đó đòi hỏi những người tiến hành tố tụng phải là người có cái tâm trong sáng đồng thời là người có trình độ chuyên môn nghiệp vụ vững vàng.

Thứ bảy, Điều 26 BLTTHS có nội dung không điển hình nguyên tắc tranh tụng như vấn đề mức bồi thường thiệt hại đối với bị cáo, xử lý vật chứng không phải có trong tất cả các vụ án hình sự, trong khi yêu cầu của một nguyên tắc tố tụng hình sự phải là những tư tưởng chủ đạo và định hướng cho hoạt động tố tụng hình sự, tồn tại khách quan và chi phối toàn bộ quá trình tố tụng.

Một số đề xuất, kiến nghị

Để góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động tranh tụng tại phiên tòa, cần sửa đổi, bổ sung những nội dung như:

Bổ sung trường hợp luật sư vắng mặt vì lý do bất khả kháng hoặc do trở ngại khách quan, như tai nạn, ốm đau... không phụ thuộc vắng mặt lần thứ nhất hay thứ hai thì Tòa án phải hoãn phiên tòa. Trong trường hợp đó bị cáo có thể mời luật sư khác để bào chữa cho mình. Nếu Tòa án đã hoãn phiên tòa theo thời hạn luật định mà luật sư vẫn không thể có mặt được và bị cáo không mời luật sư khác thì Tòa án sẽ tiến hành xét xử.

Cơ quan có thẩm quyền cần ban hành văn bản hướng dẫn bảo đảm thực hiện thống nhất một số quy định của BLTTHS năm 2015 như: Quy định về trình tự xét hỏi (Điều 307); quy định về trách nhiệm của Hội đồng xét xử, Kiểm sát viên và người bào chữa (Điều 320; Điều 322); quy định biện pháp áp dụng trách nhiệm đối với Kiểm sát viên trong trường hợp không thực hiện nghĩa vụ đối đáp tại phiên tòa (với Luật sư bào chữa, bị cáo, đương sự).

 Cùng với đó là tổ chức tập huấn, bồi dưỡng kỹ năng cho Thẩm phán, Kiểm sát viên và Luật sư… nhằm nâng cao chất lượng tranh tụng;

Bổ sung quy định “Giới hạn của việc xét xử” tại khoản 3 Điều 298 BLTTHS theo hướng: “… Tại phiên tòa xét thấy có căn cứ xét xử bị cáo về tội danh nặng hơn tội danh Viện kiểm sát truy tố thì Tòa án có quyền xét xử bị cáo về tội danh nặng hơn đó, trừ trường hợp vượt quá thẩm quyền xét xử quy định tại Điều 268 của Bộ luật này”.

Quy định rõ trách nhiệm pháp lý của luật sư bào chữa trước bị can, bị cáo trong những trường hợp luật sư không làm tròn nghĩa vụ và chức năng nghề nghiệp của mình (bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo) hoặc có những việc làm vì động cơ không trong sáng.

Điều 26 BLTTHS cần thể hiện ngắn gọn, ghi nhận những nội dung cơ bản, điển hình của nguyên tắc tranh tụng có tính chi phối toàn bộ hoạt động tố tụng hình sự, tên gọi của điều luật cần thể thể hiện tranh tụng bao hàm cả giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố và xét xử.

Sửa đổi quy định tại Điều 26 BLTTHS 2015 theo hướng: Tranh tụng trong giải quyết, xét xử vụ án được bảo đảm…“… Mọi chứng cứ xác định có tội, chứng cứ xác định vô tội, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, áp dụng điểm, khoản, điều của Bộ luật Hình sự 2015 để xác định tội danh, quyết định hình phạt, những vấn đề quan trọng và các tình tiết khác có ý nghĩa giải quyết vụ án đều phải được trình bày, tranh luận, làm rõ tại phiên tòa”.

Tóm lại, quá trình xét xử vụ án hình sự tranh tụng có vai trò quan trọng, không chỉ đánh giá một cách công khai, dân chủ các giai đoạn tố tụng trước đó (khởi tố, điều tra, truy tố) mà còn có ý nghĩa rất quan trọng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị cáo, bị hại, các chủ thể khác tham gia tố tụng. Bản án, quyết định của Tòa án phải căn cứ vào kết quả tranh tụng tại phiên tòa, có như vậy mới đảm bảo khách quan, minh bạch, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không bỏ lọt tội phạm và không làm án oan người vô tội, đáp ứng được yêu cầu của công cuộc cải cách tư pháp đặt ra hiện nay.