Độc đáo nghề rèn của người Mông

Gìn giữ nét văn hóa đặc sắc

Với những độc đáo, nỗ lực cố gắng duy trì làng nghề truyền thống rèn dân tộc Mông huyện Tủa Chùa, Điện Biên nhằm mang lại thu nhập cho người dân, ngày 21/10, tại Trung tâm Hội nghị huyện Tủa Chùa đã diễn ra lễ công bố quyết định và trao giấy chứng nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia nghề rèn của người Mông tỉnh Điện Biên.

Theo Quyết định số 1406/QĐ-BVHTTDL ngày 1/6/2023 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, nghề rèn của người Mông tỉnh Điện Biên được công nhận vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Thêm nghề rèn được công nhận, tỉnh Điện Biên có 18 di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.

Việc công nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia góp phần phát huy giá trị di sản văn hóa; quảng bá và khai thác tiềm năng thế mạnh để phát triển du lịch địa phương gắn với nhiệm vụ bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.

Tại buổi lễ, ông Lò Văn Tiến, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Điện Biên khẳng định sự đóng góp không ngừng nghỉ của các thế hệ nghệ nhân, cộng đồng dân tộc Mông đã nâng niu, trao truyền và gìn giữ nét văn hóa đặc sắc này.

Phó Chủ tịch tỉnh Điện Biên đề nghị trong thời gian tới, các chủ thể tiếp tục tuyên truyền, quảng bá các giá trị của di sản; khuyến khích việc tăng cường truyền dạy nghề rèn cho thế hệ trẻ, nâng cao chất lượng sản phẩm và chủ động tìm đầu ra cho các sản phẩm; lựa chọn các cá nhân tiêu biểu để lập danh sách đề nghị công nhận Nghệ nhân Ưu tú, Nghệ nhân Nhân dân.

Ông Lò Văn Tiến cũng đề nghị ngành chức năng có giải pháp thiết thực, cụ thể để gìn giữ và phát huy bản sắc độc đáo của Di sản, góp phần đưa di sản thành tài sản, biến tiềm lực thành nguồn lực phát triển, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho nhân dân.

Hình dáng không quan trọng bằng chất lượng

Dân tộc Mông chỉ chiếm 1/3 dân số tỉnh Điện Biên. Họ sinh sống ở hầu khắp các huyện, thị, thành phố, song nhiều nhất vẫn là ở các huyện vùng cao Tủa Chùa, Tuần Giáo, Nậm Pồ, Mường Chà, Mường Nhé, Điện Biên Đông.

Người Mông duy trì nhiều nghề thủ công mang đậm nét văn hóa dân tộc, trong đó, nghề rèn được xem là nghề truyền thống gắn bó lâu đời nhất trong hoạt động đời sống, sản xuất của bà con dân tộc Mông. Đây cũng là một trong những làng nghề để lại dấu ấn nhiều nhất của người Mông tại huyện vùng cao Tủa Chùa

Theo các cụ cao niên nơi đây kể lại, từ xa xưa, người Mông có tập quán chọn miền núi cao, cách xa trung tâm xã, huyện để định cư. Do vậy, họ có lối sống tự cung tự cấp nhiều đời nay. Mọi khó khăn sẽ phải tự khắc phục, sống bám đất, bám rừng và cũng vì lý do này mà người Mông "cái gì cũng biết, việc gì cũng giỏi". Từ rèn dao, rèn cuốc, xẻng, làm giấy, làm hương đến tự may trang phục để mặc.

Để làm ra một sản phẩm, người thợ rèn phải thực hiện rất nhiều công đoạn, từ cắt sắt tạo hình, nung, đập, nhúng nước, rồi lại nung, đập cho tới khi sản phẩm đã định hình mới mài cho sắc, làm tay cầm. Tất cả những công đoạn ấy đều cần phải tỉ mỉ.

Người Mông quan niệm hình dáng của dao không quan trọng mà quan trọng là ở chất lượng. Hình dáng có thể sửa được nhưng độ sắc của dao thì chỉ rèn một lần.

Để có thể học được nghề rèn, người thợ phải có sức khỏe, có cảm nhận thật tinh tế của đôi tai và đôi mắt. Quan trọng phải dùng tay, dùng sức, sự cảm nhận, đặc biệt là sự nhạy bén của đôi mắt. Để có một con dao tốt thì đòi hỏi kỹ thuật điêu luyện được đúc kết qua nhiều năm của người thợ rèn chứ không có một công thức chung nào cả.

Huyện Tủa Chùa, tỉnh Điện Biên là nơi có trên 70% diện tích tự nhiên là núi đá và cũng có trên 70% là đồng bào dân tộc Mông. Xã Sính Phình trước đây có khoảng chục gia đình làm nghề rèn. Tuy nhiên, giờ đây chỉ còn một số gia đình duy trì và cũng chỉ làm khi có người đặt hàng.

Chúng tôi được giới thiệu đến nhà ông Cứ A Khua - một nghệ nhân về nghề rèn thủ công truyền thống tại xã Sính Phình. Ông Cứ A Khua chia sẻ “Người Mông luôn có một bí quyết riêng để tạo nên những sản phẩm nông cụ truyền thống có chất lượng cao. Đó là khả năng nhìn màu thép để đưa vào tôi. Để rèn được một sản phẩm tốt, trước hết phải chọn được nguyên liệu tốt. Do vậy, nguyên liệu để rèn dao chủ yếu được lấy từ nhíp ô tô, lưỡi máy cưa hoặc vòng bi ô tô. Để nhận biết thanh thép đã được nung nóng đủ già hay chưa, người thợ rèn phải nhận biết màu đỏ của thép nung bằng mắt thường một cách tinh tế và chính xác, điều này đòi hỏi nhiều kinh nghiệm.

Người Mông có nhiều cách tôi thép khác nhau, có loại thép thì tôi bằng nước có cho một lượng muối vừa phải, có loại thì tôi bằng nước của thân cây chuối và cũng có thể là bằng dầu nhớt. Người thợ phải biết cách xem loại thép để chọn cách tôi mới tạo được một con dao sắc và bền.

Sau khi tôi xong là đến giai đoạn mài dao, người Mông thường mài dao bằng đá suối. Và tất nhiên không phải hòn đá suối nào cũng có thể dùng để mài dao. Đây cũng là một bí quyết để giúp hoàn thiện sản phẩm tốt nhất

Mặc dù, nhịp sống hiện đại có rất nhiều sự lựa chọn công nghiệp cho các sản phẩm về cơ khí trong đó có vật dụng gia dụng, nhưng làng nghề truyền thống rèn của các tỉnh Tây Bắc nói chung và bản làng người Mông Điện Biên nói riêng luôn được khách du lịch thăm quan, trải nghiệm và lựa chọn bởi chất lượng đi đầu.