Khảm xà cừ Sơn Qui: Nét tinh hoa từ vỏ ốc hóa ngọc

Di sản được khắc lên từng thớ gỗ

Từ vùng đất Gò Công xưa, nay là phường Sơn Qui (tỉnh Đồng Tháp), nghề khảm xà cừ đã bén rễ và tồn tại hơn một thế kỷ. Với đôi bàn tay khéo léo cùng sự nhẫn nại và bền bỉ, người thợ nơi đây đã biến những mảnh vỏ ốc biển lấp lánh thành những tác phẩm nghệ thuật sống động từ tranh tứ quý, tứ linh đến tủ thờ, hộp gỗ và đồ trang trí tinh xảo.

Hành trình tạo nên một sản phẩm khảm xà cừ là chuỗi công việc tỉ mẩn như: lựa chọn vỏ ốc, cắt, mài, phân loại theo màu, rồi cưa thành từng họa tiết nhỏ để khảm chìm hay khảm nổi lên mặt gỗ. Tất cả đều đòi hỏi sự chính xác đến từng chi tiết, bởi chỉ một sai sót nhỏ cũng có thể làm hỏng cả bức tranh đang dở dang.

Nghệ nhân Nguyễn Nam chia sẻ: “Cái khó của nghề này là phải vừa có năng khiếu nghệ thuật, vừa rèn luyện sự kiên trì. Từ lúc vẽ hình, cưa cắt đến dán, đục, khảm… đều cần cảm xúc và cái tâm của người thợ”.

Bản sắc dân tộc

Khảm xà cừ không đơn thuần là một nghề thủ công, đó là nghệ thuật kết hợp giữa kỹ thuật và tâm hồn Việt. Các đề tài quen thuộc như: tứ quý, tứ linh, mã đáo thành công, thuận buồm xuôi gió… không chỉ làm say lòng người chơi tranh mà còn gửi gắm khát vọng phồn vinh, may mắn, an khang trong đời sống văn hóa dân gian.

Những lớp xà cừ dày, phản chiếu ánh sắc ngũ sắc tự nhiên, khi được khảm lên mặt gỗ sẽ tạo nên chiều sâu thị giác, khiến mỗi sản phẩm đều trở thành một bức tranh sống. Chính bởi vậy, các cơ sở khảm xà cừ ở Sơn Qui luôn được săn đón trên thị trường, không chỉ trong nước mà cả ở các quốc gia như: Mỹ, Pháp, Anh, Hàn Quốc, Australia...

Hiện nay, toàn phường Sơn Qui có khoảng 500 cơ sở chuyên làm mộc và khảm xà cừ. Nhiều gia đình đã gắn bó với nghề qua nhiều thế hệ.

Những nghệ nhân như ông Nguyễn Văn Đủ, ông Nguyễn Đạt không chỉ nổi tiếng vì tay nghề cao mà còn là “người giữ lửa” cho lớp thợ trẻ, những người đang tiếp tục viết tiếp hành trình gìn giữ giá trị truyền thống.

Cùng với sự phát triển của thị trường, các hộ làm nghề ở Sơn Qui cũng đang thích nghi để bền vững hơn. Một số cơ sở đã mạnh dạn đầu tư công nghệ như máy khắc laser, máy cắt tự động… giúp tăng năng suất và đáp ứng đơn hàng lớn. Tuy nhiên, khâu khảm xà cừ “trái tim” của sản phẩm vẫn giữ nguyên yếu tố thủ công để bảo tồn nét đẹp độc bản.

Nghệ nhân Nguyễn Hữu Lộc, chủ một cơ sở sản xuất lâu năm, khẳng định: “Dù có máy móc hỗ trợ, nhưng cái hồn sản phẩm vẫn phải do bàn tay con người thổi vào. Nếu làm ẩu, xà cừ dễ bong, tranh mất hồn”.

Từ làng nghề đến thương hiệu quốc gia

Nhằm bảo tồn và phát triển làng nghề một cách bền vững, chính quyền tỉnh Đồng Tháp và phường Sơn Qui đang triển khai nhiều giải pháp đồng bộ: mở rộng vùng sản xuất tập trung, tăng cường đào tạo nghề, hỗ trợ kết nối tiêu thụ sản phẩm, xúc tiến thương mại và xuất khẩu.

Đại diện UBND phường Sơn Qui cho biết, nghề khảm xà cừ không chỉ giúp người dân thoát nghèo mà còn mở ra nhiều cơ hội việc làm tại chỗ, góp phần phát triển kinh tế – xã hội địa phương theo hướng tự chủ, sáng tạo và bền vững.

Giữa vòng xoáy của thời đại số, nơi nhiều nghề thủ công truyền thống mai một dần, làng nghề khảm xà cừ Sơn Qui vẫn giữ được ánh sáng của đèn xưởng, tiếng búa đục, và sự tận tụy của những người thợ yêu nghề.

Từng thớ gỗ, từng mảnh xà cừ vẫn đang tiếp tục kể câu chuyện về bàn tay, trí óc và tâm hồn của người Việt, những con người luôn biết nâng niu di sản, gìn giữ bản sắc và vươn tầm quốc tế bằng chính tinh hoa của dân tộc mình.