Hồn dân ca Chăm giữa lòng Mỹ Sơn

Âm nhạc vọng từ ngàn xưa

Giữa những bức tường rêu phong, âm nhạc Chăm không phải vang lên, mà như thấm vào từng kẽ gạch, từng phiến đá. Người đứng nghe có thể cảm thấy nhịp tim mình khớp cùng nhịp trống, thấy từng hơi thở căng đầy của một nền văn hóa đã tồn tại hơn một thiên niên kỷ.

Dân ca Chăm vốn bắt rễ trong đời sống thường nhật, thường vang lên trong các lễ hội lớn như Katê, Rija Nưgar, Rija Praung... đến những buổi sinh hoạt cộng đồng, tiếng hát luôn là sợi dây nối người với người, và người với thần linh. Mỗi làn điệu là một câu chuyện, một lời nguyện, một nỗi niềm gửi gắm sâu, dày, đầy chất huyền hoặc như tiếng vọng của đất, của gió, của lửa thiêng.

Ở Mỹ Sơn, không gian của lễ nghi và tâm linh vốn đã dày đặc, nên khi âm nhạc dân gian cất lên, cảm giác thiêng liêng ấy càng thêm sâu thẳm. Người nghe không chỉ thưởng thức một tiết mục biểu diễn, mà còn chạm vào chiều sâu của ký ức, của niềm tin và sự gắn kết, cả thung lũng như trở thành một khán phòng tự nhiên, nơi quá khứ và hiện tại gặp nhau.

Điều đặc biệt, âm nhạc của người Chăm không chỉ là sự giải trí thông thường. Trong quan niệm xưa, đó là thứ ngôn ngữ thiêng liêng, cao cả và trong sáng. Mỗi giai điệu, mỗi tiết tấu đều mang ý nghĩa tinh thần sâu xa, gắn chặt với đời sống cộng đồng. Tiếng trống Baranưng gõ dồn dập như nhịp tim của đất, kèn Saranai réo rắt tựa tiếng gọi của gió, xen lẫn điệu múa uyển chuyển của những cô gái Chăm trong sắc váy thổ cẩm, tất cả tạo nên một bản hòa tấu độc đáo, vừa hân hoan vừa linh thiêng.

Đối với người Chăm, âm nhạc không chỉ là tiếng hát, mà là ngôn ngữ thiêng liêng để giao hòa giữa con người với thần linh. Từ lúc lọt lòng đến khi trở về cát bụi, người Chăm luôn sống trong giai điệu của dân ca, nơi gửi gắm tình yêu, nỗi nhớ quê hương, thiên nhiên và lao động thường nhật. Những khúc hát ấy da diết, nồng nàn, nuôi dưỡng tâm hồn dân tộc qua bao thế hệ, trở thành giá trị tinh thần và âm nhạc học đặc sắc.

Trong kho tàng ấy, dân ca Chăm nổi bật như một loại hình diễn xướng tiêu biểu. Từng câu hát vang lên sâu lắng, thấm đượm tình yêu đôi lứa, làm nên bản sắc văn hóa đại chúng của người Chăm từ xưa đến nay. Qua thăng trầm thời gian, âm nhạc truyền thống Chăm vẫn được gìn giữ dưới bóng tháp cổ, ngân vang trong lễ hội Katê, đồng hành trong từng nhịp chày giã gốm, từng khung cửi dệt vải.

Người Chăm sở hữu hệ thống nhạc cụ đa dạng, chia thành ba nhóm chính là bộ gõ, bộ hơi và bộ dây. Phổ biến nhất là trống Ginăng, trống Baranưng và kèn Saranai. Trống Ginăng với thân gỗ lim dài chừng 0,7m, hai mặt bịt da trâu, dê hay nai bao giờ cũng được diễn tấu theo cặp, âm vang linh thiêng báo hiệu mùa hội về. Trống Baranưng nhỏ gọn hơn, mặt bịt da và căng bằng dây mây với mười hai nêm gỗ để điều chỉnh âm thanh. Đặc biệt, kèn Saranai gồm ba phần nối liền: lưỡi gà bằng lá buông, thân gỗ khoét rỗng với bảy lỗ bấm, và loa bằng gỗ quý hoặc sừng trâu tạo nên âm sắc độc đáo, vừa mạnh mẽ vừa quyến luyến. Chính sự hòa quyện của ba nhạc cụ ấy đã làm nên hồn cốt âm nhạc Chăm, dù trong cổ truyền hay hiện đại.

Tại Mỹ Sơn, trình diễn hát dân ca Chăm không phải là loại hình biểu diễn chính, nhưng lại là phần không thể thiếu trong dòng chảy văn hóa nơi đây. Người ta thường bắt gặp nó trong những dịp lễ hội, hay những chương trình biểu diễn phục vụ du khách. Vừa như một “người kể chuyện” chân thành, vừa như một nhịp cầu nối, dân ca Chăm đưa con người hôm nay tìm về với bản sắc ngàn đời của một dân tộc.

Dư âm còn mãi với thời gian

Có du khách từng thổ lộ, khi đứng giữa thung lũng Mỹ Sơn và lắng nghe điệu hát dân ca Chăm, họ có cảm giác như đang được ngược dòng trở về một miền quá khứ xa xôi. Tiếng nhạc vang vọng trong lòng tháp gạch cũ, hòa cùng tiếng gió, tiếng chim, tiếng lá rừng lao xao, khiến mọi thứ bỗng trở nên huyền hoặc. Giữa nhịp sống hối hả hôm nay, những âm điệu ấy như một khoảng lặng, đủ để con người dừng chân, suy ngẫm về cội nguồn, về sự trường tồn.

Với người Chăm, dân ca là hồn, là máu thịt; còn với du khách, đó là món quà tinh thần bất ngờ, một dấu ấn khó phai trong hành trình khám phá di sản. Mỹ Sơn vì thế không chỉ là những khối tháp vĩ đại, không chỉ là sự im lặng thâm trầm của gạch đá, mà còn là sự sống động của âm nhạc, của vũ điệu, của con người.

Để rồi khi rời khỏi thung lũng, trong lòng mỗi người vẫn còn văng vẳng tiếng trống Ginăng, vẫn còn da diết tiếng kèn Saranai. Như một dư âm đẹp, để nhớ rằng văn hóa nếu được giữ gìn và trao truyền sẽ không bao giờ lụi tàn. Tiếng hát hôm nay không chỉ tái hiện quá khứ, mà còn khẳng định một hiện tại sống động, một tương lai cần được tiếp nối.

Người nghệ nhân Chăm ngồi đó, đôi mắt đăm chiêu, bàn tay gõ nhịp, giọng hát ngân lên giữa trời đất. Khán giả lặng im, chỉ còn tiếng hát hòa cùng gió rừng, tiếng chim, tiếng lá. Đó là khoảnh khắc di sản vật thể và phi vật thể giao thoa, nâng đỡ lẫn nhau.

Nghe dân ca Chăm giữa tháp cổ Mỹ Sơn không chỉ là một trải nghiệm văn hóa. Đó còn là lời nhắc về trách nhiệm. Tháp cổ có thể phục dựng bằng gạch, nhưng dân ca chỉ tồn tại khi còn người hát, còn người nghe, còn cộng đồng trân trọng.

Để tôn vinh giá trị và bản sắc Chăm, thời gian qua Ban Quản lý Di sản Văn hóa Thế giới Mỹ Sơn đã giới thiệu sản phẩm “Trình diễn Dân ca Chăm” trong hành trình trải nghiệm của du khách. Những chàng trai, cô gái Chăm tái hiện sinh động các làn điệu Danh Mayut (hát ân tình), Daoh dam dara (hát đối đáp), Puec jal (hát vãi chải)… hòa quyện cùng tiếng Ginăng, Paranưng, Saranai. Mỗi tiết mục như Anit lô, Thay mai, Thuộc giai… đều mở ra một không gian nghệ thuật chân thực, lôi cuốn, để du khách không chỉ nghe mà còn cảm nhận được nhịp đập văn hóa Chăm giữa lòng Mỹ Sơn.

Du khách đứng giữa thung lũng, lặng nghe tiếng trống, nhìn điệu múa, như là hơi thở, là nhịp đập trong từng viên gạch, từng rêu phong tháp đổ. Nó khiến Mỹ Sơn không chỉ là nơi lưu giữ dấu tích một nền văn hóa đã qua, mà còn là nơi vẫn còn vọng vang hồn vía của người Chăm hôm nay.

Có lẽ, chính những giai điệu dân ca ấy mới là phần âm nhạc sâu kín của thung lũng như một khúc ca dâng hiến cho đất trời, và cũng là lời mời gọi con người cùng tìm về quá khứ.

Chiều dần buông trên thung lũng. Tiếng hát lắng xuống, nhưng dư âm vẫn còn vương lại trong gió, như sợi chỉ vô hình níu bước người đi. Ai rời Mỹ Sơn cũng mang theo trong lòng một âm thanh vừa thân thuộc, vừa huyền diệu.