“Con đường Hoàng gia” - con đường dẫn vào không gian linh thiêng tại Thánh địa Mỹ Sơn

Mỹ Sơn - linh thiêng và huyền bí

Thật ra không ai biết tên chính thức của khu di tích này, các nhà nghiên cứu đã định danh theo tên của một ngôi làng gần khu vực nhất, là làng Mỹ Sơn (thuộc xã Duy Phú, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam). Từ đó, tên di tích được gọi là Khu di tích Mỹ Sơn hay còn được gọi là Thánh địa Mỹ Sơn nay là Khu đền tháp Mỹ Sơn. Đây là một quần thể kiến trúc gồm hơn 70 đền tháp Chămpa với đồi núi bao quanh, nằm trong một thung lũng có đường kính khoảng 2 cây số. Tại trung tâm là một tháp chính, và xung quanh là nhiều tháp phụ bao bọc. Tất cả đều có tháp nhọn và cổng tháp thường quay về hướng Đông để tiếp nhận ánh sáng mặt trời.

Nghệ thuật kiến trúc của các đền tháp ở Thánh địa Mỹ Sơn mang ảnh hưởng lớn của phong cách Ấn Độ và được coi là một trong những trung tâm đền đài chính mang dấu ấn của Ấn Độ giáo ở khu vực Đông Nam Á và cũng là di sản duy nhất của thể loại này tại Việt Nam. Những bí ẩn về kỹ thuật xây dựng là vấn đề được các nhà nghiên cứu quan tâm tìm hiểu. Kiến trúc Chămpa ở Mỹ Sơn hiện nay, dù được xây dựng trong thế kỷ nào, thì các viên gạch xây dựng nên tháp đều được xây mài khít liền khối, không hề thấy mạch vữa kết dính nhưng vẫn vững chắc, ổn định cả ngàn năm nay.

Từ hệ thống văn bia khám phá được ở đây, các nhà nghiên cứu đã biết được rằng, cuối thế kỷ IV đầu thế kỷ V, vùng đất thung lũng Mỹ Sơn này đã được vua Bhadravarman I hiến dâng cho thần linh, xây dựng nơi đây làm trung tâm tôn giáo của vương quốc. Đây là nơi thờ thần Bhadresvarax - một dạng thể hiện của thần Siva - vị thần tối cao của Ấn Độ giáo, làm thần bảo trợ cho vương triều và quốc gia, với mong muốn được trường tồn mãi mãi. Từ đó, các vương triều tiếp tục xây dựng, tôn tạo để hình thành nên diện mạo khu di tích ngày nay.

Bằng tài hoa của mình cùng với lòng sùng kính gửi về thế giới thần linh, các nghệ nhân điêu khắc đá người Chăm đã khắc tạc nên hệ thống tượng thờ, các tác phẩm điêu khắc đá vô cùng sống động. Đó là những hệ thống bệ thờ hình chữ nhật, hình vuông khối hộp thắt giữa; những bệ tròn mềm mại tinh xảo thể hiện cảnh đạo sĩ giảng kinh sách; cảnh bồng bềnh huyễn hoặc trong đề tài đản sinh của thần Brahma; cảnh nhảy múa trong vũ điệu Nataraja của thần Siva; cảnh quỷ vương Ravana trong cuộc đấu trí với các thần. Bên cạnh đó là hệ thống các vị thần được thờ trong các kiến trúc, tượng thần Siva, thần Brahma, thần Visnu, thần Surya, thần Dvarapala v.v… cùng các con vật linh như sư tử Simba, bò Nandin, ngỗng Hamsa, thần chim Ganesa, voi, ngựa…, hình thành nên một hệ thống tượng thần theo nội dung thần thoại tôn giáo Ấn Độ.

Đặc biệt hơn cả là hệ thống ngẫu tượng Linga - Yoni với nhiều kích thước khác nhau, nhưng đều được thể hiện hình khối gọn chắc, họa tiết trang trí hoàn chỉnh, khắc tạc tỉ mỉ trau chuốt thể hiện nội dung ba vị thần tối cao của Ấn Độ giáo: Brahma - Visnu - Siva trên cùng một khối tượng, thể hiện khát vọng sinh sôi, sáng tạo của con người.

Khu di tích Mỹ Sơn là trung tâm tôn giáo của người Chăm ngày trước, với những tượng thần hình người, hình thú sắc sảo mang tính nghệ thuật rất cao. Biết bao người, từ vua cho đến dân, đã từng cầu nguyện với những tượng thần ấy, từng hiến dâng vùng đất linh thiêng này cho các vị thần…, chính vì vậy mà nơi này từng có thời gian được gọi là Thánh địa Mỹ Sơn. Tuy nhiên, những đền thờ, những tượng thần được coi là linh thiêng ngày trước, giờ đây chỉ còn là những tác phẩm kiến trúc độc đáo, những tượng điêu khắc tuyệt đẹp, những cổ vật quý hiếm có một không hai. Nói khác đi, những giá trị thiêng liêng của thánh địa đã không còn nữa, chỉ còn lại giá trị nghệ thuật, lại hiện lên rực rỡ, thu hút đông đảo những nhà khoa học và du khách từ khắp nơi tìm đến. Mọi người lại được dịp nhìn tận mắt, sờ tận tay những kiệt tác mà trước kia chỉ được chiêm ngưỡng qua bóng mờ của những trang sách.

Phát lộ “Con đường Hoàng gia”

Vừa qua, Ban Quản lý (BQL) Di sản văn hóa Mỹ Sơn phối hợp với Viện Khảo cổ học (Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch) tiến hành thăm dò khảo cổ quanh khu vực tháp K thuộc Khu di tích Mỹ Sơn (xã Duy Phú, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam). Kết quả đã hé lộ thêm những điều bí ẩn lâu nay còn chìm sâu trong lòng đất của khu di sản này.

Các chuyên gia đã thực hiện 5 hố thăm dò xung quanh tháp K thuộc Khu di tích Mỹ Sơn. Đoàn khai quật cho biết xung quanh khu vực tháp K hiện nay là phạm vi rừng cây rậm rạp nhưng vẫn có thể nhận thấy đây là một không gian khá bằng phẳng. Dấu tích kiến trúc là hai đoạn của các tường bao kéo dài từ tháp K về phía Đông, hướng vào các khu tháp E - F ở sâu bên trong thung lũng Mỹ Sơn. Tường bao được xây dựng bằng cách xây/xếp gạch thành hàng đôi ở hai bên, giữa nhồi thêm gạch vỡ. Tường có móng ở dưới to sau đó xây thu dần lên mặt trên với chiều rộng mặt trên khoảng 46cm. Các chuyên gia nhận định con đường này có thể có nhiều chức năng như Thần đạo - đường đi của các vị thần Ấn Độ giáo; Con đường Hoàng gia - con đường dành cho các vị vua chúa và Tăng lữ Chăm-pa đi vào cúng tế các vị thần của họ.

TS. Nguyễn Ngọc Quý, Viện Khảo cổ học (chủ trì cuộc thăm dò), cho biết đây là một công trình kiến trúc mới được biết đến bởi nó đã bị phá hủy từ lâu, bị vùi lấp bên dưới một lớp đất rừng bồi lấp khá dày. Qua mối liên quan của phế tích đường dẫn với tháp K, có thể bước đầu nhận định đường dẫn có niên đại thế kỷ XII, tương đương với niên đại tháp K. "Kết quả đào thăm dò đợt này đã xác định có một con đường dẫn bắt đầu từ tháp K đi vào khu trung tâm Thánh địa Mỹ Sơn ở thế kỷ XII, mà lần đầu tiên giới nghiên cứu khảo cổ - lịch sử trong nước và quốc tế được biết đến. Chúng tôi cho rằng tính chất của con đường thể hiện đầy đủ nhất trong tên gọi là "Con đường Hoàng gia" - con đường dẫn để Thần linh - Vua chúa và Tăng lữ Bà la môn giáo đi vào không gian thiêng Thánh địa Mỹ Sơn" - TS Nguyễn Ngọc Quý chia sẻ.

Tuy nhiên, kết quả nghiên cứu cũng đặt ra một số vấn đề khoa học cần được tiếp tục giải quyết. Tuy dấu tích "Con đường Hoàng gia" đã được phát hiện nhưng nó kéo dài tới đâu và có hướng thẳng đến khu E - F như chúng ta đoán định hay không? Thêm nữa dù niên đại con đường được xác định sơ bộ vào khoảng thế kỷ XII, tương đương với niên đại tháp K. Tuy nhiên, theo bi ký còn ghi lại, những ngôi tháp ở Mỹ Sơn được xây dựng từ thế kỷ V; dấu tích kiến trúc sớm nhất còn lại là tháp F1 có niên đại cuối thế kỷ VIII. Vậy có khả năng tìm thấy dấu tích của một con đường dẫn vào Thánh địa Mỹ Sơn trước thế kỷ XII không? Liên quan đến vấn đề thứ hai là một vấn đề rất quan trọng, đó là liệu Thánh địa Mỹ Sơn có thay đổi về không gian linh thiêng qua mỗi thời kỳ lịch sử hay không?

Vì vậy, trước mắt, cần có kế hoạch tiếp tục khai quật nghiên cứu nhằm làm rõ một đoạn của "Con đường Hoàng gia", đưa di tích này từ lòng đất Mỹ Sơn ra ánh sáng để du khách trong nước và quốc tế, những người quan tâm đến di sản văn hóa Chămpa nói chung và Mỹ Sơn nói riêng có thể có những hiểu biết cặn kẽ hơn về di tích. Trong tương lai xa hơn, cần có kế hoạch nghiên cứu, khai quật nghiên cứu tổng thể di tích "Con đường Hoàng gia" nhằm thu thập thêm tư liệu khoa học xác định đặc trưng và tính chất của di tích trong tổng thể Khu di tích Mỹ Sơn, từ đó có phương án trùng tu, bảo tồn và phát huy giá trị di tích cho phù hợp.

Viện Khảo cổ học đề xuất BQL Di sản văn hóa Mỹ Sơn trình UBND huyện Duy Xuyên và các cơ quan chức năng xem xét, phê duyệt tiếp tục thực hiện nhiệm vụ "Thăm dò, khai quật khảo cổ học phế tích kiến trúc đường dẫn ở phía đông tháp K - Mỹ Sơn" trong năm 2023. Đồng thời, đồng ý chủ trương đầu tư dự án "Khai quật nghiên cứu khảo cổ học kiến trúc đường dẫn vào Thánh địa Mỹ Sơn" dự kiến thực hiện trong giai đoạn năm 2024-2026.