Biểu tượng rồng trong văn hóa tín ngưỡng người Việt

Niềm tự hào “con Rồng cháu Tiên”

Con rồng ở phương Đông nói chung, Việt Nam nói riêng là một hình ảnh đẹp, là biểu tượng của sự cao cả, thiêng liêng và sức sống vĩnh hằng... Truyền thuyết "con Rồng cháu Tiên" lý giải về nguồn cội dân tộc, dạy chúng ta bài học về lòng tri ân, biết ơn cha ông và thế hệ đi trước – những người đã nỗ lực vượt qua mọi gian lao, “lên rừng xuống biển” để mở rộng bờ cõi, dựng xây và bảo vệ đất nước. Cùng với đó là bài học về lòng tự hào dân tộc – tự hào về nguồn gốc văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc.

Từ đó trải qua mấy nghìn năm lịch sử, các thế hệ người Việt truyền tụng rằng tổ tiên của chúng ta là dòng giống Tiên Rồng, tượng trưng cho những phẩm chất cao đẹp, tính nhân văn, tinh thần cao thượng và sức mạnh, uy quyền.

Rồng – biểu tượng gắn liền với văn hóa lúa nước

Theo các nhà nghiên cứu mỹ thuật dân gian, mỗi thời kỳ, con rồng được thể hiện một nét riêng, phản ánh đặc trưng xã hội thời đại ấy. Rồng thời Lý tượng trưng cho mơ ước của cư dân trồng lúa nước nên luôn được tạo trong khung cảnh của nước, của mây cuộn. Rồng thời Lý có mình dài như rắn, có bốn chân, mỗi chân có ba móng cong nhọn. Hình ảnh của rồng là hình ảnh vị thần phun nước làm mưa để dân cày ruộng, mang lại lúa gạo nuôi sống con người.

Đến thời Trần, đầu rồng uy nghi và đường bệ với chiếc mào lửa ngắn hơn. Thân rồng tròn lẳn, mập mạp, nhỏ dần về phía đuôi, uốn khúc nhẹ, lưng võng hình yên ngựa.

Thời Lê, đầu rồng to, bờm lớn ngược ra sau, mào lửa mất hẳn, thay vào đó là một chiếc mũi to. Thân rồng lượn hai khúc lớn. Chân có năm móng sắc nhọn quắp lại dữ tợn. Rồng thời Lê tượng trưng cho quyền uy phong kiến. Cũng chính bắt đầu từ thời đại này xuất hiện quan niệm tứ linh: Long (rồng), ly (lân), quy (rùa), phụng (phượng) tượng trưng cho uy quyền của vương triều.

Tới thời Nguyễn, rồng vẫn còn đứng đầu trong bộ tứ linh nhưng đã được nhân cách hoá, được đưa vào đời thường như hình rồng mẹ có bầy rồng con quây quần, rồng đuổi bắt mồi, rồng trong cảnh lứa đôi... Hình tượng rồng dùng cho vua có năm móng, còn lại là bốn móng.

Linh thú đứng đầu trong bộ tứ linh

Rồng là linh thú đứng đầu trong bộ tứ linh: Long, ly, quy, phụng. Long biểu trưng cho uy lực, nam tính; Lân biểu trưng cho ước vọng thái bình; Quy biểu tượng cho sự sống lâu và Phụng biểu tượng cho nữ tính. Rồng phượng là sự biểu hiện cho hạnh phúc lứa đôi, nam nữ, biểu tượng của sự hòa hợp âm dương.

Rồng được miêu tả với nhiều dáng vẻ và có những biến đổi về hình dáng, thể hiện qua các chi tiết về râu, sừng, vây lưng, đuôi, sự uốn lượn của thân…, nhưng nhìn chung thì hình ảnh và tính chất của con rồng Việt dưới các triều đại Lý - Trần - Lê - Nguyễn tương đối thuần nhất: rồng là biểu tượng của vương quyền, gắn liền với hình ảnh ông vua, là đỉnh cao của khái niệm quyền uy.

Tuy nhiên, đối với người Việt, rồng không hẳn là linh vật dành riêng cho nhà vua hay hoàng gia. Con rồng Việt đã vượt khỏi chốn cung cấm, xuất hiện ở hầu khắp đình chùa, miếu vũ… trong dân gian. Rồng không được thờ cúng trong đền chùa như những linh vật khác, chúng ta thường thấy hình ảnh rồng luôn trong tư thế nằm chầu, rồng cuốn quanh cột xây, rồng nằm uốn lượn trên mái đình. Hình ảnh này chính là biểu tượng cho sự che chở, phục vụ, luôn sẵn sàng bảo vệ.

Trong phong thủy, rồng là linh vật hội tụ các yếu tố tự nhiên, do đó được coi như một linh vật của sự thịnh vượng, may mắn, trí tuệ, được gửi gắm những ước vọng trong đời: cầu nắng, cầu mưa, cầu phồn thực…

Rồng của dân gian biểu trưng cho sự tốt đẹp, may mắn và thịnh vượng, là sức mạnh của sự sống. Rồng xuất hiện là thể hiện cái tốt đẹp, chân-thiện-mỹ. Hình tượng rồng Việt Nam ngậm viên châu trong miệng thể hiện tinh thần tôn trọng các giá trị nhân văn cao quý, sự uyên bác và tinh thần cao thượng.

Rồng trong tâm thức người Việt

Trong 12 con giáp, rồng đứng thứ năm. Rồng là con vật tuy chưa ai nhìn thấy diện mạo thật của nó nhưng trong lịch sử và nghệ thuật, trong văn học và đời sống của người Việt, nó là con vật xuất hiện nhiều hơn cả. Hình tượng rồng là một biểu tượng văn hóa, phương Tây thường đối lập với sức mạnh chính nghĩa và cuối cùng bị sức mạnh chính nghĩa đánh bại.

Những người sinh vào năm rồng thường được gọi là người tuổi Thìn. Dân gian ta tin rằng những người tuổi Thìn thường là những con người có tâm tính bộc trực, tốt bụng, thường giúp đỡ người khác. Người tuổi Thìn là người có trí tuệ, thông minh, sáng suốt, có tâm đạo, tự thân có mối liên kết sâu sắc với tâm linh. Chính vì vậy, cha ông ta thường tin rằng, năm Thìn là năm mang đến đại cát, đại lợi.

Trong suốt chiều dài năm tháng dựng nước, giữ nước, hình tượng rồng đã gắn chặt với đất nước Việt Nam, con người Việt Nam từ tên sông, tên núi, tên đất, tên người. Nhiều địa danh trên đất nước ta được mang tên rồng: Thăng Long, Hàm Rồng, Hàm Long, Hạ Long, Bạch Long Vĩ, … là một biểu hiện sinh động cho hình ảnh con rồng trong tâm linh và trong đời sống văn hoá dân tộc.

Thủ đô Hà Nội ngàn năm trước đã được hình thành từ giấc mộng Thăng Long - rồng bay của Đức vua Lý Thái Tổ. Trong dịp Đại lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long – Hà Nội năm 2010, biểu tượng rồng thiêng được tái tạo và hiện diện rất nhiều nơi ở thủ đô Hà Nội. Còn tại Quảng Ninh thì Vịnh Hạ Long có truyền thuyết đàn rồng hạ giúp dân đánh giặc. Ở phương Nam, đồng bằng Nam Bộ phì nhiêu được làm nên bởi dòng sông mang tên Cửu Long.

Là biểu tượng của sự cao quý, sức sống vĩnh hằng và sức mạnh vũ trụ nên hình tượng rồng được sử dụng nhiều nhất có lẽ trong kiến trúc đình chùa.

Ngay từ thời Lý, Trần, rồng đã được đặt ở những vị trí trang trọng nhất ở các công trình nghệ thuật, như trên bệ tượng Phật A Di Đà chùa Phật Tích , ở tháp Chương Sơn, chùa Phổ Minh. Không khó để tìm thấy các trang trí hình rồng trên các đầu bẩy, câu đầu, cốn, mái đình ở các ngôi đình như Phong Cốc, Trung Bản, Lưu Khê (Quảng Yên), Quan Lạn (Vân Đồn), Trà Cổ (Móng Cái)… Phong cách thể hiện con rồng qua các thời kỳ là một căn cứ để các nhà khoa học xác định niên đại công trình kiến trúc nào đó.

Tiếp nối các giá trị văn hóa truyền thống cha ông, ngày nay, con rồng không chỉ nằm yên trong sử sách, trong các tác phẩm mỹ thuật (điêu khắc, hội họa, trang trí), mà còn được tái hiện một cách sống động và hấp dẫn trong các lễ hội dân gian.

Có thể thấy, biểu tượng rồng hiện diện rất phong phú, đa dạng trong văn hóa Việt qua mọi thời đại, trong các hoạt động của cộng đồng dân cư. Vì lẽ đó, con rồng mãi mãi là con vật thiêng trong tín ngưỡng văn hóa của cư dân nông nghiệp lúa nước nói chung và của người Việt ta nói riêng.