Ý nghĩa của bánh chưng, bánh dày trong ngày Giỗ tổ

Ngược dòng thời gian tìm về thời dựng nước của các vị vua Hùng để đắm chìm trong tiếng chiêng, tiếng trống tưng bừng, rộn rã, cùng tìm hiểu về nguồn gốc ra đời của những chiếc bánh chưng bánh dày.

Từ bao đời nay, người Việt Nam không ai là không biết về sự tích bánh chưng, bánh dày. Theo sự tích, bánh chưng, bánh dày có từ thời Vua Hùng Vương thứ 6, sau khi phá xong giặc Ân. Vua muốn truyền ngôi cho con, nhân dịp đầu xuân, mời hội các con mà bảo rằng: “Con nào tìm được thức ngon lành để bày cỗ có ý nghĩa hay thì ta truyền ngôi cho”.

Hai mươi vị hoàng tử đua nhau dâng sơn hào hải vị, ngọc ngà châu báu lên vua cha, chỉ riêng chàng Lang Liêu - hoàng tử út được thần báo mộng đã dâng vua đôi cặp bánh vuông tròn khiêm nhường, giản dị. Nhưng thật không ngờ, hai thức bánh thô sơ bình thường ấy lại được vua cha trầm trồ khen ngợi. Lang Liêu thật thà kể lại chuyện được thần chỉ dẫn cho cách làm bánh. Nghe thế, vua cha biết rằng trời đã muốn giúp mình chọn được thái tử tài ba, đức hạnh, thay mình trị vì toàn dân sau này. Hùng Vương tuyên bố truyền ngôi cho Lang Liêu.

Bánh chưng, bánh dày hai loại bánh này có từ lâu đời, gắn với tín ngưỡng thờ cúng Vua Hùng của người Việt.

Bánh hình tròn tượng trưng cho trời, bánh hình vuông tượng trưng cho đất ấy được vua Hùng đặt tên là bánh chưng và bánh dày. Từ đó, mỗi khi tết đến xuân về, dân gian thường làm hai thứ bánh này để tạ ơn trời đất và là hai thức bánh không thể thiếu trong mâm cỗ cúng ngày giỗ tổ Hùng Vương.

Còn theo quan niệm dân gian, bánh chưng hình vuông, màu xanh, tượng trưng cho đất là âm. Bánh dày hình tròn, màu trắng, tượng trưng trời là dương. Cặp bánh thể hiện cho triết lý âm - dương. Hay bánh chưng là âm tượng trưng cho mẹ, bánh dày là dương tương xứng với cha. Vì thế bánh chưng, bánh dày được dùng để cúng tổ tiên, trời đất thể hiện tấm lòng uống nước nhớ nguồn, biết ơn sâu sắc tới các Vua Hùng đã có công dựng nước.

Mặc dù, các nhà nghiên cứu văn hóa còn có những quan niệm khác nhau về nguồn gốc, ý nghĩa và biểu trưng của bánh chưng, bánh dày, song cũng phải khẳng định rằng hai loại bánh này có từ lâu đời, gắn với tín ngưỡng thờ cúng Vua Hùng của người Việt.

Bánh chưng, bánh dày không thể thiếu trong mâm cỗ cúng ngày giỗ tổ Hùng Vương

Để có chiếc bánh chưng và bánh dày dẻo thơm nhất thiết phải là loại gạo nếp thu hoạch vụ mùa. Gạo vụ này thường có hạt to, tròn, dẻo, đều tăm tắp và mới được thu hoạch nên vẫn còn thơm hương lúa mới.  Ngoài gạo nếp, nguyên liệu để làm bánh chưng còn có đỗ xanh, lá dong và thịt lợn. Thịt lợn phải là thịt ba chỉ, kết hợp cả mỡ và nạc nên nhân bánh sẽ có vị béo đậm đà, không khô bã như các loại thịt mông, nạc thăn.

Gạo nếp sau khi đã được xóc muối cho ngấm thì được đổ vào khuôn lót lá dong riềng, từng nắm đỗ tròn đã nấu chín bẻ ra làm đôi, rồi đặt từng miếng thịt đã ướp hạt tiêu vào giữa, sau đó gói lá lại. Dưới bàn tay khéo léo của những nghệ nhân, từng chiếc bánh vuông vức, nhân đều ở giữa, gạo rền xanh mướt, thơm phức hương dong được ra đời.

Nguyên liệu làm bánh dày thì chỉ từ mỗi gạo nếp. Gạo nếp được nấu chín, đổ cả vào cối giã nhuyễn khi hơi cơm vẫn nghi ngút khói bốc lên. Những thanh niên trai tráng với cơ bắp dẻo dai, đều đều từng nhịp giã nhuyễn những hạt nếp đồ xoắn xít vào nhau, Cơm càng giã kỹ càng dẻo, tạo thành bột trắng mịn. Sau đó, dùng tay vắt thành từng cục bột nhỏ xếp vào lá dong, nặn tròn rồi ấn bẹp xuống.

Theo dân gian, sự vuông - tròn của 2 thứ bánh này nói lên biết bao sự tốt đẹp, gắn bó, thủy chung của tình nghĩa vợ chồng, đạo lý làm con nhớ công ơn sinh thành dưỡng dục to lớn, bao la như trời đất của cha mẹ.

Ngày nay cứ vào tháng ba âm lịch, thời khắc đẹp đẽ nhất trong năm khi thiên nhiên đất trời giao hòa, cái rét đậm của mùa đông đã xa gọi cái rét nàng Bân vừa kịp đến, con cháu khắp nơi náo nức một lòng hướng về đất Tổ.

 Hội thi gói bánh chưng, giã bánh dày

Mỗi địa phương, mỗi tỉnh thành đều tổ chức nghi lễ dâng cúng các vị vua Hùng. Và bánh chưng, bánh dày là lễ vật không thể thiếu. Bên cạnh đó, những người con đất Việt từ Nam ra Bắc còn mở hội thi gói bánh chưng, giã bánh dày. Những hoạt động phong phú đa dạng này làm tăng phần sôi nổi và nhấn mạnh ý nghĩa quan trọng trong ngày Quốc lễ của dân tộc

Có thể nói, từ những hạt gạo thơm tinh túy của đất trời, với bàn tay của người Việt đã tạo nên những chiếc bánh mang đậm hương vị truyền thống, vừa đẹp mắt, vừa thơm ngon dâng cúng các Vua Hùng để bày tỏ lòng thành kính biết ơn sâu sắc.