Vì sao bán hàng đa cấp thường gắn với… lừa đảo?

Bộ Công thương vừa ban hành Quyết định số 1052 thành lập đoàn kiểm tra hoạt động bán hàng đa cấp với 7 công ty đa cấp, trong đó có nhiều cái tên đáng chú ý như Thiên Ngọc Minh Uy, Amway, Unicity... Động thái này được cho là để chấn chỉnh hoạt động bán hàng đa cấp sau một số vụ vi phạm pháp luật gần đây.

Theo Quyết định 1052/QĐ-BCT ngày 21/3 do Thứ trưởng Bộ Công thương Trần Quốc Khánh ký, đoàn kiểm tra do ông Phan Đức Quế, Trưởng phòng, thuộc Cục quản lý Cạnh tranh (Bộ Công thương) làm trưởng đoàn. Tham gia đoàn có đại diện của Cục Cảnh sát điều tra tội phạm về kinh tế và tham nhũng Bộ Công an, Cục Quản lý thị trường... Đoàn có trách nhiệm báo cáo lãnh đạo Bộ Công thương về kết quả kiểm tra, sau khi kiểm tra việc chấp hành các quy định của pháp luật về bán hàng đa cấp; phát hiện, lập biên bản và kiến nghị cơ quan có thẩm quyền xử lý các trường hợp vi phạm của doanh nghiệp; kết hợp tuyên truyền phổ biến pháp luật về bán hàng đa cấp...

Lợi nhuận không phải từ bán hàng

Thống kê của Cục Quản lý cạnh tranh (Bộ Công thương) cho biết, hiện số lượng doanh nghiệp bán hàng đa cấp đã tăng vọt, từ 13 doanh nghiệp năm 2007 lên 102 doanh nghiệp vào năm 2013. Phần lớn các doanh nghiệp đa cấp tập trung tại Hà Nội và TP.HCM. Toàn quốc có hơn 1,2 triệu người tham gia vào mạng lưới đa cấp với hơn 7.000 mặt hàng, trong đó thực phẩm chức năng chiếm đến 90%.

Bán hàng đa cấp đã hình thành và phát triển gần 100 năm và được áp dụng trên toàn thế giới. Tại Việt Nam, bán hàng đa cấp có hơn 12 năm hình thành cùng với sự ra đời của hiệp hội vào năm 2009. Xét trên góc độ kinh tế, bán hàng đa cấp  mang lại những đóng góp không nhỏ trong bối cảnh nền kinh tế gặp nhiều khó khăn hiện nay. Chỉ số bán lẻ tăng trưởng với tỉ lệ cao và góp phần tạo thu nhập cho người lao động.

Kinh doanh theo mô hình kim tự tháp đã bị cấm theo Nghị định 42/2014/CP

Tuy nhiên, hình ảnh của các doanh nghiệp đa cấp trong những năm gần đây trở nên méo mó sau hàng loạt vụ lừa đảo bị phanh phui.

Theo điều 3 – Luật Cạnh tranh, “Kinh doanh đa cấp, hay còn gọi là kinh doanh đa tầng, kinh doanh theo mạng, là việc bán lẻ hàng hóa thông qua mạng lưới người tham gia gồm nhiều cấp, nhiều nhánh khác nhau”.

Nghị định 42/2014/CP về kinh doanh đa cấp quy định: Kinh doanh theo phương thức đa cấp là hình thức kinh doanh thông qua mạng lưới người tham gia gồm nhiều cấp, nhiều nhánh khác nhau, trong đó, người tham gia được hưởng hoa hồng, tiền thưởng và các lợi ích kinh tế khác từ hoạt động kinh doanh của mình và của mạng lưới do mình xây dựng.

Theo lý thuyết, người tham gia, vừa là khách hàng của công ty (bước đầu tham gia), vừa là một thành phần của công ty đó (sau khi đã tham gia). Hưởng lợi của người tham gia là từ tiền hoa hồng của sản phẩm bán được (do bản thân mình, hoặc người cấp dưới).

Nếu chỉ xét ở khía cạnh khái niệm và nếu các công ty kinh doanh đa cấp cũng tuân thủ đúng theo định nghĩa này thì đã không có chuyện gì để nói. Quan trọng là giữa lý thuyết và thực tế là cả một khoảng cách xa vời. Nếu các công ty bán hàng đa cấp chỉ cạnh tranh với nhau về giá và chất lượng sản phẩm chứ không phải là việc kiếm lợi nhuận từ những người tham gia đa cấp thì đây cũng là một loại hình kinh doanh bình thường.

Tuy nhiên, nhiều công ty đa cấp ở ta không quan tâm đến việc đầu tư cho sản phẩm mà chỉ giỏi đánh vào lòng tham của đa số dân chúng. Họ không giới thiệu về sản phẩm mới hay các tính năng ưu việt mà quan trọng nhất là phần giới thiệu về các tấm gương làm giàu nhanh chóng sau khi mới vào công ty được vài tháng.

Với kiểu kinh doanh này, lợi nhuận không đến từ việc bán sản phẩm mà đến từ việc lôi kéo được nhiều người tham gia bán hàng đa cấp. Đây chính là điểm khác nhất giữa bán hàng đa cấp ở Việt Nam so với các quốc gia khác.

Bán hàng hay kinh doanh ở bất cứ đâu thì lợi nhuận cũng đều phải từ sản phẩm bán được. Tuy nhiên nhiều công ty ở Việt Nam chỉ cần có nhiều người tham gia mạng lưới đa cấp là được. Khi mới tham gia thì họ sẽ bắt nộp tiền ký quỹ và các loại lệ phí tham gia. Đây chính là thu nhập nuôi sống các công ty đa cấp chứ không phải doanh số bán hàng.

Bên cạnh đó, nhiều công ty đa cấp ở Việt Nam hoạt động theo nguyên lý ép buộc chứ không phải tự nguyện. Nếu đã trót tham gia vào các mạng lưới đa cấp thì có muốn rút chân ra cũng khó. 

Nói cách khác, với cách thức hoạt động của đa cấp hợp pháp thì người tham gia bán sản phẩm cho những người ngoài mạng lưới (theo giá lẻ) và tuyển mộ người khác vào mạng lưới (theo giá sỉ), còn kinh doanh theo hình “tháp ảo” thì không bán hàng, chỉ mời người vào mạng lưới và điều kiện tham gia là buộc phải mua 1 bộ sản phẩm hoặc nộp một số tiền nhất định.

Với mô hình hình tháp ảo này, lợi nhuận sẽ được tính theo cấp, cấp càng cao, lợi nhuận càng lớn. Những người khởi xướng và phát động hệ thống sẽ nằm ở đỉnh tháp, lợi dụng những thành viên bên dưới ở đáy tháp. Và vì vậy, những người vào sau thường khó có cơ hội bứt phá để vượt lên người trước, dù doanh số bán hàng có cao.

Cảnh giác với  kinh doanh đa cấp lừa đảo

Hiện nay, Việt Nam cũng đã có nhiều văn bản pháp luật quy định về việc kinh doanh đa cấp, nhưng chúng ta vẫn chưa có luật đủ mạnh để xử lý những mô hình như vậy. Các đơn vị có nhiệm vụ kiểm tra, xử lý còn quá mỏng. Cùng với đó, là sự biến tướng thường xuyên của các mô hình kinh doanh đa cấp, cũng gây khó cho các cơ quan quản lý.

Theo Cục Quản lý cạnh tranh, các dấu hiệu sau đây xác định hoạt động bán hàng đa cấp bất chính:

- Yêu cầu người tham gia đặt cọc và phải mua lượng hàng hóa ban đầu hoặc trả tiền để tham gia vào mạng lưới của doanh nghiệp bán hàng đa cấp.

-  Không cam kết mua lại hàng hóa trong thời gian luật qui định và không cam kết mua lại với giá tối thiểu là 90% mức đã bán.

- Cho hưởng lợi ích kinh tế chủ yếu từ việc dụ dỗ người khác tham gia mạng lưới.

- Thông tin sai lệch về lợi ích tham gia mạng lưới và hàng hóa để dụ dỗ người khác tham gia bán hàng đa cấp.

- Lợi nhuận không phát sinh từ việc bán hàng mà chủ yếu từ việc tuyển dụng người tham gia.

- Không quan tâm tới hàng hóa hoặc hàng hóa chỉ để tượng trưng, không có giá trị sử dụng như mong muốn và khó tìm thấy để so sánh trên thị trường.

- Khuyến khích, dạy người khác tuyển người bằng việc hứa trả tiền thưởng.

- Buộc và hối thúc người khác tham gia mua hàng mặc dù biết không bán được hàng gây rối người tiêu dùng.