Văn hóa trong kiến trúc nhà ở

Không gian văn hóa làng quê

Ở Việt Nam, ý nghĩa của "nhà ở" vượt ra khỏi việc cung cấp mái che và bảo vệ khỏi thời tiết, mà còn là biểu tượng của tinh thần dân tộc. Do đó, kiến trúc nhà ở tại Việt Nam thường phản ánh bản sắc văn hóa độc đáo của người Việt.

Những ngôi nhà truyền thống của Việt Nam thường được đặt trong một không gian chia sẻ của làng quê, nơi mà sự riêng tư và sự chia sẻ tồn tại song hòa. Mỗi ngôi nhà đều tự lập trong sự kín đáo của riêng mình, nhưng lại hòa nhập vào không gian chung của làng. Những bức tường và hàng rào giữa các nhà tạo nên sự riêng tư cho mỗi gia đình, nhưng cũng được mở ra trong tinh thần cộng đồng của làng quê.

Sau hàng nghìn năm tồn tại và phát triển, người Việt đã tạo dựng một môi trường sống hoà hợp với tự nhiên. Trong khuôn viên của những ngôi nhà truyền thống, mỗi gia đình thường có các yếu tố sau: nhà chính, nhà phụ, vườn cây, ao cá, chuồng nuôi gia cầm và gia súc, sân phơi, hàng rào, cổng...

Người nông dân đã tổ chức không gian sống của họ như một hệ thống hoàn chỉnh, không chỉ về mặt năng lượng và quy trình làm việc mà còn về sự trao đổi vật chất. Họ đã khai thác hiệu quả tài nguyên tự nhiên để đảm bảo sự ổn định của cuộc sống gia đình, đồng thời tạo ra một môi trường sống hài hòa với tự nhiên và duy trì sự cân bằng để bảo vệ sự ổn định tổng thể.

Trong đó, ba yếu tố chính 'Người, Đất và Nước' là những yếu tố quan trọng tạo nên sự cân bằng sinh thái trong những ngôi nhà của người Việt truyền thống ở các vùng nhiệt đới ẩm. Trong khuôn viên như vậy, người nông dân đã tự đáp ứng được nhu cầu sống của mình một cách tự chủ và tự cung cấp.

Cấu trúc của những ngôi nhà truyền thống ở Việt Nam thường đa dạng, nhưng có hai kiểu phổ biến nhất là: Kiểu nhà hình thước thợ, với nhà chính và nhà phụ (thường là bếp) được sắp xếp cạnh nhau, phổ biến ở đồng bằng Bắc Bộ.

Kiểu bố cục thứ hai là kiểu nhà hình chữ Môn, với nhà chính ở giữa và hai căn nhà phụ ở hai bên (một là nhà kho để chứa lương thực, một là nhà bếp), thường thấy ở các gia đình khá giả. Ngoài ra, còn nhiều kiểu nhà khác dựa trên các ký tự Hán như: Nhà kiểu chữ đinh, chữ nhất, chữ nhị, chữ công...

Những căn nhà thường có 3 gian, 2 chái, hình chữ đinh, với nhà chính (nhà trên) và nhà phụ (nhà dưới) được bố trí có sân nước (sân thiên tỉnh)... và thường không chia thành các phòng nhỏ như ở các nước phương Tây. Một cửa chính và một cửa đi phụ là điều thường gặp, và rất ít cửa sổ.

Ở miền Nam, với nhiều sông rạch, phương tiện chính là xuồng, nên những công trình phụ như nhà để ghe xuồng thường được đặt ven sông hoặc gần bờ, và chuồng trâu bò thường nằm phía ngoài nhà, còn kho lúa thì thường đặt trong nhà.

Đối với người Việt, ngôi nhà chính là bộ phận cốt yếu trong khuôn viên của một gia đình, nhà có bố cục gian lẻ 1, 3, 5 hay 7 gian cùng với 2 chái, không mấy nhà có số gian chẵn.

Thường là: phương đình 1 gian chính giữa, bốn xung quanh hệ cột quân đẳng hướng; nhà 3 gian; nhà 5 gian hay nhà 3 gian 2 chái; nhà 7 gian hay nhà 5 gian 2 chái; nhà 9 gian hay nhà 7 gian 2 chái;

Số lượng gian và chất liệu để làm nhà tuỳ thuộc vào hoàn cảnh kinh tế của từng gia đình, hay điều kiện môi trường thiên nhiên xung quanh nơi gia đình sinh sống.

Người Việt thường có quan niệm "đẹp đẽ phô ra, xấu xa đậy lại", vì vậy gian chính của nhà được coi là bộ mặt của chủ nhà, đồng thời cũng là nơi thờ cúng tổ tiên được trang trí tinh tế hơn so với các gian khác.

Nhiều gian chính được trang hoàng với các hoa văn phức tạp trên cột, với những kèo gỗ được tạo mẫu khéo léo từ thiên nhiên, tạo nên những mảng trạm khắc độc đáo trong ngôi nhà truyền thống của người Việt. Trong không gian nhà, điểm được chú ý và quan tâm nhiều nhất thường là bàn thờ, được ảnh hưởng bởi Phật giáo, Lão giáo và Nho giáo. Bàn thờ thường được đặt ở trung tâm của gian chính, được bao quanh bằng các câu đối hoành phi trang trí.

Giá trị trường tồn cần gìn giữ

Nhà cửa trong văn hóa truyền thống của người Việt không chỉ đơn giản là nơi ở của một hay hai thế hệ, mà nó còn là di sản được truyền đưa qua nhiều đời từ lớp ông bà đến lớp con cháu, và tiếp tục được truyền qua các thế hệ tiếp theo.

Những ngôi nhà này có thể tồn tại vững chắc hàng trăm năm, vì vậy việc xây dựng một ngôi nhà là điều mà người Việt đề cao, từ việc lựa chọn vật liệu cho đến việc chọn ngày, chọn tháng, kiểm tra tuổi của các thành viên trong gia đình, vì họ tin rằng ngôi nhà không chỉ là di sản của nhiều thế hệ mà còn là biểu tượng của sự thịnh vượng hay suy vong của gia đình hoặc thậm chí là toàn bộ dòng họ.

Do đó, ngôi nhà của người Việt không chỉ là sản phẩm của tâm huyết, ý chí và sự đoàn kết của cả gia đình mà còn phản ánh sự khéo léo và tài nghệ của người thợ Việt Nam.

Trong sự giản dị, mộc mạc và khiêm nhường của ngôi nhà truyền thống Việt Nam, tiềm ẩn là cả cội nguồn của dân tộc, một sức sống mạnh mẽ và bền vững của người Việt. Đó chính là tâm hồn của mỗi con người, là một phần của hành trình cá nhân, mang theo nhiều kỷ niệm, hồi ức riêng mà chỉ ngôi nhà Việt mới có thể ghi lại.

Vượt qua hàng thế kỷ, với những biến động lịch sử đầy khó khăn, những ngôi nhà truyền thống của người Việt vẫn tồn tại trên khắp các làng quê Việt Nam.

Mặc dù không còn nhiều, nhưng chúng là những di sản quý giá của văn hóa dân tộc, là những giọt mật tinh túy được lọc ra từ trí tuệ sáng suốt, đôi mắt sáng tinh, và đôi bàn tay khéo léo của tổ tiên chúng ta cần được quan tâm, gìn giữ và bảo tồn.