Trẻ vị thành niên vi phạm pháp luật: Cần có biện pháp xử lý nhân văn

Nên xem xét đến yếu tố phi hình sự hóa

Báo cáo dẫn đề tại hội thảo, ông Lê Tiến Châu - Thứ trưởng Bộ Tư pháp cho biết: Trong lĩnh vực tư pháp, Nhà nước ta đã có nhiều nỗ lực để làm hài hoà hệ thống luật pháp, chính sách của quốc gia về tư pháp NCTN phù hợp với Công ước của Liên hợp quốc về quyền trẻ em và các chuẩn mực quốc tế khác. Cùng với đó, sự ra đời của Tòa Gia đình và người chưa thành niên theo Luật Tổ chức Tòa án năm 2014, các luật về tố tụng… cũng đã có đề cập đến đối tượng này.

Tuy nhiên, hệ thống xử lý trẻ em vi phạm cũng như hệ thống bảo vệ trẻ em là nạn nhân, nhân chứng trong hoạt động tố tụng còn một số bất cập, hạn chế.

Đó là, khác với đa số các quốc gia khác, việc xử lý NCTN vi phạm pháp luật ở Việt Nam hiện nay được thực hiện theo hai hệ thống xử lý hình sự và hành chính, trong đó có các biện pháp như giáo dục tại xã, phường, thị trấn và đưa vào trường giáo dưỡng… với các thủ tục, đối tượng áp dụng khác nhau. Điều này làm giảm hiệu quả của việc giáo dục NCTN vi phạm pháp luật, gây khó khăn đối với người thực thi và cả người giám sát, kiểm tra, cũng như gây khó khăn cho việc quy định và áp dụng các biện pháp xử lý chuyển hướng/biện pháp thay thế xử lý chính thức trong pháp luật hình sự.

Bên cạnh đó, các quy định của pháp luật về tư pháp đối với NCTN vi phạm pháp luật đã có nhưng lại nằm rải rác tại nhiều đạo luật khác nhau, do các cơ quan soạn thảo khác nhau, nên không tránh khỏi có những quy định chưa thống nhất. Mặt khác, do quy định tại nhiều đạo luật, nên việc triển khai áp dụng đồng bộ các biện pháp này cũng gặp nhiều khó khăn do các đạo luật này có hiệu lực pháp lý ở các thời điểm khác nhau.

Tại hội thảo, các đại biểu đã có nhiều ý kiến đóng góp về xử lý vi phạm hành chính đối với NCTN vi phạm pháp luật qua đó hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả xử lý; thủ tục về xử lý NCTN phạm tội….

PGS.TS Trần Văn Độ

PGS.TS Trần Văn Độ cho rằng, đối với NCTN vi phạm pháp luật cần phải có cái nhìn nhân văn. Ở nhiều nước, Tòa gia đình và NCTN ban đầu xem vi phạm đó xử lý bằng con đường phi hình sự hóa hay bằng con đường tư pháp. Nếu bằng con đường tư pháp, Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát mới bắt đầu vào cuộc, rồi Tòa án mới xét xử. Trong khi ở Việt Nam lại phân hóa sâu, Công an cứ bắt, cứ giam trước đã. “Đã điều tra tạm giam rồi, NCTN đã bị đuổi học rồi thì Tòa án xử thế nào cũng vô nghĩa”, ông nhấn mạnh.

Chưa phù hợp với công ước về quyền trẻ em

Cũng vấn đề trên, PGS. TS Trần Văn Độ cho rằng những hành vi vi phạm của trẻ em thường xuất phát từ sự nông nổi, bồng bột nhất thời nên biện pháp xử lý, cảm hóa là rất quan trọng.

“Hồi tôi trẻ con 13-14 tuổi chăn trâu cùng chúng bạn đi “trộm” trái mít, trái cây của nhà này, nhà kia. Rồi cũng dàn trận đánh nhau, lấy đá ném nhau “bươu đầu, sứt trán”. Lúc ấy, các bậc cha, mẹ đơn giản nghĩ đây là việc vui vẻ của trẻ con, tối về bố, mẹ, anh, chị nhắc nhở một vài câu thôi. Chứ bây giờ như vậy đã coi là vi phạm pháp luật, mà đã vi phạm thì phải xử phạt, thậm chí bêu xấu trẻ con trước cộng đồng. Nếu nhìn nhận như thế thì tôi không trở thành Trung tướng, là cán bộ cao cấp như bây giờ”, nguyên Phó Chánh án TANDTC chia sẻ.

Không chỉ có vậy, việc bảo vệ cho NCTN khi đã vào đến vòng tố tụng cũng là vấn đề không ít khó khăn. Nhất là việc xét xử kín hay công khai đối với NCTN. Đối với trẻ em là nạn nhân, nhân chứng trong các vụ án hình sự hoặc trẻ em tham gia quá trình tố tụng dân sự, qua rà soát, pháp luật hiện hành bước đầu đã có quy định riêng về các thủ tục tố tụng thân thiện đối với các đối tượng này nhằm tránh gây tổn thương cho các em trong quá trình tố tụng, bảo vệ bí mật đời tư…,  nhưng việc tổ chức thực thi trên thực tế vẫn còn hạn chế.

Ông Nguyễn Văn Tùng (Trưởng phòng pháp luật hình sự, Vụ Pháp chế và Quản lý khoa học, TANDTC) cho rằng, việc xét xử kín hay xét xử công khai, có tiến hành xét xử lưu động những vụ án có bị cáo là NCTN hay không cũng là vấn đề gây tranh cãi. Thực tiễn xét xử thời gian qua cho thấy, các cơ quan tiến hành tố tụng (đặc biệt là Hội đồng xét xử) phải chịu sức ép rất lớn của dư luận, truyền thông nên trong quá trình xét xử các vụ án có người tham gia tố tụng là NCTN dẫn đến xu hướng trường hợp áp dụng hình phạt quá nặng, có trường hợp lại quá nhẹ dẫn đến không thống nhất trong chính sách hình sự đối với NCTN.

Ông cũng chỉ ra một thực tế nữa là, có trường hợp, cơ quan tiến hành tố tụng “xúi” người bị buộc tội là NCTN từ chối người bào chữa chỉ định. Hoặc có trường hợp “quên” không chỉ định người bào chữa cho NCTN, đến khi xét xử, Tòa án phát hiện, trả hồ sơ cơ quan điều tra mới mời người bào chữa để hợp lý hóa các chứng cứ, bản cung trước đây…

Còn theo ông Hoàng Anh Tuyên, Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế và Quản lý Khoa học-VKSNDTC, Bộ luật tố tụng hình sự 2015 đã quy định chặt chẽ căn cứ áp dụng biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế đối với NCTN phạm tội, cũng như rút ngắn thời hạn tạm giam bằng 2/3 so với người đủ 18 tuổi trở lên. Quy định này nhằm đẩy nhanh quá trình giải quyết vụ án, tránh những hậu quả tiêu cực có thể ảnh hưởng đến các em do phải tách khỏi môi trường gia đình, gián đoạn việc học hành, cũng như nguy cơ tái phạm do phải tiếp xúc với những ảnh hưởng xấu từ những người bị giam, giữ khác. Tuy nhiên, thủ tục này vẫn tuân theo quy định chung của Bộ luật TTHS và Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam năm 2015, chưa phù hợp với yêu cầu của Công ước về quyền trẻ em mà Việt Nam là thành viên.

Hiện nay, việc xử lý NCTN có hành vi vi phạm pháp luật nằm rải rác ở nhiều loại, lĩnh vực, văn bản khác nhau. Để có sự thống nhất trong chính sách xử lý và bảo đảm quyền lợi tốt nhất cho NCTN, các chuyên gia đều cho rằng, cần xây dựng một đạo luật về tư pháp NCTN.

PGS.TS Trần Văn Độ cho rằng, cần phải có một quan điểm thống nhất, tổ chức các cơ quan điều tra thân thiện, công tố thân thiện, khắc phục tình trạng hiện nay, cơ quan nào cũng muốn tiện cho mình mà không nghĩ đến NCTN. Cùng với đó, cần phải xây dựng hệ thống trường giáo dưỡng đáp ứng được yêu cầu, tránh việc khi Tòa án tuyên đưa NCTN vào trường giáo dưỡng thì bị kháng cáo xin phạt tù cho hưởng án treo, bởi gia đình bị cáo cho rằng vào trường giáo dưỡng trẻ bị hư thêm chứ không tốt lên.