Thành Lập TAND sơ thẩm khu vực trong hệ thống TAND (kỳ 1): Chủ trương lớn, quan trọng của BCH Trung ương

Điều này đã được khẳng định trong các Văn kiện đại hội đại biểu các kỳ Đại hội khóa IX, X và XI của Đảng Cộng sản Việt Nam. Bộ Chính trị các khóa IX, X, XI đã nhiều lần thảo luận, cho ý kiến chỉ đạo triển khai thực hiện chủ trương này (Nghị quyết 08-NQ/TW, Nghị quyết 49-NQ/TW, Kết luận 79-KL/TW, Kết luận 92-KL/TW).

Thực trạng tổ chức, hoạt động của TAND cấp huyện

Trong những năm qua, bên cạnh những kết quả đã đạt được, tổ chức và hoạt động của TAND nói chung còn nhiều khiếm khuyết và bất cập, chưa theo kịp sự phát triển của đời sống chính trị, kinh tế, xã hội và yêu cầu hội nhập; chất lượng xét xử chưa thực sự đáp ứng được yêu cầu ngày càng cao của Đảng, Nhà nước và nhân dân… Những hạn chế, bất cập nêu trên của TAND bên cạnh những nguyên nhân khách quan như: Nhiệm vụ mà Tòa án các cấp được giao ngày càng nặng nề; đòi hỏi của nhân dân và xã hội đối với công tác Tòa án ngày càng cao; tình hình diễn biễn tội phạm, những tranh chấp phát sinh trong xã hội ngày càng tăng và phức tạp... thì nguyên nhân chủ yếu của những tồn tại, bất cập đó xuất phát từ các quy định của pháp luật hiện hành về chức năng, nhiệm vụ, tổ chức bộ máy của Tòa án từng cấp, đặc biệt là TAND cấp huyện còn chưa hợp lý, chưa phù hợp với các nguyên tắc về tổ chức và hoạt động của cơ quan tư pháp.

Do được tổ chức theo đơn vị hành chính cấp huyện, nên số lượng các TAND cấp huyện hiện nay là rất lớn và đang có xu hướng tăng lên do có sự chia, tách, thành lập mới các đơn vị hành chính cấp huyện, trong khi số lượng các vụ việc phải giải quyết của mỗi Tòa án cấp này phụ thuộc vào đặc điểm dân số, địa lý, mức độ phát triển kinh tế - xã hội, số lượng tội phạm, tranh chấp dân sự, kinh doanh thương mại... xảy ra trên từng địa bàn, có nơi quá nhiều việc, ngược lại có nơi lại quá ít việc. Thực tế này đang tạo ra những trở ngại, khó khăn, thách thức lớn trong đầu tư cơ sở vật chất, tăng cường nguồn lực để kiện toàn, nâng cao năng lực và chất lượng công tác của các Toà án cấp huyện nơi giải quyết, xét xử theo thủ tục sơ thẩm trên 90% các loại vụ việc thuộc thẩm quyền Tòa án. Đối với các Toà án cấp huyện có khối lượng lớn về công việc thì việc xây dựng đội ngũ cán bộ và cơ sở vật chất luôn luôn là gánh nặng và là vấn đề bức xúc do xuất phát từ yêu cầu phải giải quyết một khối lượng công việc về chuyên môn quá lớn và ngày càng tăng theo đà phát triển kinh tế - xã hội ở các địa phương đó. Ngược lại, đối với những Toà án cấp huyện có khối lượng công việc giải quyết không đáng kể nhưng vẫn phải bố trí đủ cán bộ theo cơ cấu tổ chức bộ máy của Toà án theo quy định và yêu cầu phải có trụ sở, phương tiện làm việc như các đơn vị khác nên đã gây ra lãng phí không đáng có về nhân lực và vật lực trong việc đầu tư cơ sở vật chất và xây dựng, nâng cao trình độ đội ngũ cán bộ, công chức Toà án.

Bên cạnh đó, do được tổ chức theo đơn vị hành chính cấp huyện nên trong nhận thức của các ngành, các cấp, TAND cấp huyện được coi như một đơn vị chức năng thuộc đơn vị hành chính cấp huyện. Điều này chưa bảo đảm đúng địa vị pháp lý của TAND cấp huyện, gây khó khăn cho việc xử lý, giải quyết các vấn đề về tổ chức và hoạt động của Tòa án, ảnh hưởng đến việc thực hiện nguyên tắc độc lập xét xử của Tòa án, nhất là trong việc giải quyết các vụ án hành chính, khi một bên trong vụ án là cơ quan nhà nước hoặc người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính nhà nước.

Ngoài những hạn chế, bất cập nêu trên thì cơ cấu bộ máy của TAND cấp huyện hiện nay còn đơn giản, không được tổ chức theo lĩnh vực xét xử, nên khó khăn trong việc đầu tư, đào tạo chuyên ngành cho các Thẩm phán, ảnh hưởng đến chất lượng xét xử, đặc biệt là việc giải quyết, xét xử các loại vụ việc đòi hỏi chuyên môn sâu và những kỹ năng nghiệp vụ đặc thù như các vụ việc về đất đai, sở hữu trí tuệ, kinh doanh thương mại, các vụ việc có liên quan đến gia đình và người chưa thành niên... Từ đó, việc xử lý các vấn đề về chức năng, nhiệm vụ, tổ chức bộ máy, công tác cán bộ và bảo đảm cơ sở vật chất cho hoạt động của Tòa án, chế độ, chính sách cho Thẩm phán, Hội thẩm và cán bộ, công chức Tòa án còn nhiều bất cập, không tương xứng với vị trí, vai trò của cơ quan Tòa án trong bộ máy Nhà nước, chưa đáp ứng được các nguyên tắc cơ bản về tổ chức và hoạt động của TAND theo tinh thần cải cách tư pháp: Tòa án được xác định là trung tâm, xét xử là trọng tâm của hoạt động tư pháp. Tổ chức hệ thống Tòa án theo thẩm quyền xét xử; bảo đảm nguyên tắc độc lập trong hoạt động của Tòa án...

Hội thảo về Đề án thành lập TAND sơ thẩm khu vực (Ảnh: Minh Giang)

Chủ trương của Đảng về thành lập TAND sơ thẩm khu vực

Để khắc phục những hạn chế, bất cập trong tổ chức và hoạt động của TAND, nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động của Tòa án, Đảng ta đã sớm ban hành những chủ trương về đổi mới tổ chức và hoạt động của hệ thống Tòa án. Phương hướng đổi mới tổ chức và hoạt động của TAND đã được xác định tại Nghị quyết Trung ương 8 khóa VII ngày 23/1/1995 và tiếp tục được khẳng định, bổ sung trong Nghị quyết Trung ương 3 khóa VIII ngày 18/6/1997; Nghị quyết Hội nghị Trung ương 7 khóa VIII ngày 16/8/1999; Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX; Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 2/1/2002 của Bộ Chính trị “Về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới”; Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 24/5/2005 của Bộ Chính trị “Về Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020”; đặc biệt là Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 2/6/2005 của Bộ Chính trị “Về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020” và Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ X, XI.

Theo Nghị quyết số 49/NQ-TW của Bộ Chính trị thì Tòa án sơ thẩm khu vực được tổ chức không phụ thuộc vào đơn vị hành chính và được thành lập ở một hoặc một số đơn vị hành chính cấp huyện. Tuy nhiên, theo nguyên tắc bảo đảm sự lãnh đạo của cấp ủy Đảng và sự giám sát của cơ quan dân cử ở địa phương đối với tổ chức và hoạt động của Tòa án như Nghị quyết số 49/NQ-TW đã đề ra thì Tòa án sơ thẩm khu vực cần được tổ chức theo nguyên tắc: Mỗi Tòa án sơ thẩm khu vực được thành lập trên cơ sở một hoặc một số các Tòa án cấp huyện hiện nay và nằm trong cùng một đơn vị hành chính cấp tỉnh. Sở dĩ có nguyên tắc này bởi vì Toà án sơ thẩm khu vực nhất thiết phải đặt trong phạm vi của một tỉnh và có như vậy mới bảo đảm sự lãnh đạo của Đảng, sự giám sát của Hội đồng nhân dân đối với tổ chức và hoạt động của Toà án sơ thẩm khu vực.

Quán triệt tinh thần cải cách tư pháp đã được xác định trong các văn kiện của Đảng nêu trên, Ban cán sự Đảng TANDTC đã triển khai nghiên cứu, xây dựng Đề án “Thành lập Tòa án sơ thẩm khu vực, Tòa án phúc thẩm, Tòa án thượng thẩm, đổi mới tổ chức và hoạt động của TANDTC” trình Ban Chỉ đạo cải cách tư pháp Trung ương để báo cáo, xin ý kiến của Bộ Chính trị. Quá trình nghiên cứu, xây dựng Đề án đã nhận được sự đồng tình, ủng hộ trong ngành Tòa án cũng như sự đồng tình, ủng hộ của các cơ quan, ban ngành ở Trung ương và địa phương. Ngày 28/7/2010, Bộ Chính trị đã ban hành Kết luận số 79-KL/TW về Đề án đổi mới tổ chức và hoạt động của Toà án, Viện kiểm sát và Cơ quan điều tra, trong đó xác định tổ chức Toà án theo tinh thần Nghị quyết 49-NQ/TW, gồm bốn cấp là: TAND sơ thẩm khu vực, TAND tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương, TAND cấp cao, TANDTC, trong đó TAND sơ thẩm khu vực xét xử sơ thẩm hầu hết các vụ, việc thuộc thẩm quyền của Toà án (như TAND cấp huyện hiện nay) và từng bước mở rộng thẩm quyền xét xử các khiếu kiện hành chính. TAND sơ thẩm khu vực thành lập ở một hoặc một số đơn vị hành chính cấp huyện trong cùng một đơn vị hành chính cấp tỉnh. Thực hiện ý kiến chỉ đạo được xác định trong Kết luận số 92-KL/TW của Bộ Chính trị, trong dự thảo Luật Tổ chức TAND, tổ chức TAND sơ thẩm được thiết kế theo hai phương án (Phương án 1: Tổ chức TAND sơ thẩm khu vực như Kết luận số 79-KL/TW; Phương án 2: Tổ chức TAND sơ thẩm đặt tại đơn vị hành chính cấp huyện).

Như vậy, việc đổi mới tổ chức và hoạt động của hệ thống Tòa án như văn kiện, nghị quyết của Đảng đã nêu chính là việc tổ chức lại hệ thống TAND với mô hình tổ chức, chức năng, nhiệm vụ, cơ cấu bộ máy và phương thức hoạt động hợp lý, khoa học hơn so với hiện nay nhằm bảo đảm cơ quan Tòa án có vai trò, vị trí trung tâm trong hệ thống tư pháp để phục vụ có hiệu quả và đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Trên cơ sở đó thì cần phải sửa đổi, bổ sung hoặc xây dựng mới các văn bản pháp luật có liên quan đến tổ chức và hoạt động của Tòa án các cấp, trong đó có Luật Tổ chức TAND, Pháp lệnh Tổ chức Tòa án quân sự, Pháp lệnh Thẩm phán và Hội thẩm TAND cho phù hợp với tinh thần Nghị quyết số 49-NQ/TW, Kết luận số 79-KL/TW và Kết luận số 92-KL/TW của Bộ Chính trị. Đến nay, các nội dung về tổ chức và hoạt động của Tòa án đã được thể hiện khái quát trong Hiến pháp năm 2013, từ đó tạo cơ sở pháp lý cho việc thành lập TAND sơ thẩm khu vực.