Hệ thống tư pháp thân thiện với người chưa thành niên trong cải cách tư pháp

Thiết chế tố tụng đối với người chưa thành niên (NCTN) hiện nay cơ bản đã được hoàn thiện nhưng vẫn cần có những bước tiến xa hơn, nhằm đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp trong giai đoạn tiếp theo. Đó là điều mà các nhà làm luật đang hết sức quan tâm…

Nhu cầu được bảo vệ của trẻ em

Theo báo cáo thống kê của UNICEF, giống như hầu hết các quốc gia khác trên thế giới, hệ thống tư pháp của Việt Nam được thiết kế dành cho người lớn và chưa được trang bị đầy đủ để đáp ứng những nhu cầu đặc thù của trẻ em. Điều đó khiến cho hàng ngàn trẻ em Việt Nam gặp nhiều trở ngại trong việc tiếp cận tư pháp, trong đó có khoảng 11.000 NCTN vi phạm pháp luật, 2.000 trẻ em bị xâm hại, cũng như một số lượng trẻ em chưa thống kê được có liên quan tới hơn 60.000 vụ việc hôn nhân và gia đình mỗi năm.

Trong bối cảnh này, Việt Nam đang trong quá trình xây dựng hệ thống tư pháp thân thiện hơn với trẻ em, nhằm đảm bảo mọi trẻ em tiếp xúc với hệ thống tư pháp sẽ được phục vụ và bảo vệ tốt hơn. Thông qua việc vận động và cung cấp hỗ trợ kỹ thuật cho hoạt động hoàn thiện luật pháp, chính sách, thúc đẩy các giải pháp dựa vào cộng đồng chú trọng vào việc khắc phục tác hại do hành vi vi phạm gây ra, hạn chế giam giữ trẻ em và bảo vệ trẻ em khỏi các hành vi bị xâm hại.

Tuy nhiên, qua thực tiễn cho thấy vẫn còn tồn tại nhiều khó khăn, bất cập trong công tác phòng chống xâm hại tình dục trẻ em nói riêng và tội phạm liên quan đến trẻ em nói chung. Đó là còn thiếu các văn bản hướng dẫn một số quy định trong các luật để bảo đảm việc áp dụng, xử lý thống nhất và chính xác; có khoảng trống về pháp luật xử lý vi phạm hành chính đối với các hành vi xâm hại tình dục dẫn đến áp dụng, xử lý khiên cưỡng, thiếu chính xác, mức xử phạt chưa nghiêm; chưa có quy trình tố tụng đặc biệt để xử lý tố giác, tin báo và giải quyết các vụ án xâm hại tình dục trẻ em; thiếu quy trình giám định đặc biệt đối với loại án xâm hại tình dục, nhất là xâm hại tình dục trẻ em; công tác lãnh đạo, chỉ đạo và phối hợp của các cơ quan quản lý Nhà nước còn hạn chế.

Tại phiên họp của UBTVQH mới đây, các đại biểu cũng lo ngạivà có ý kiến về vấn đề này. Hiện nay, không chỉ vấn đề người lớn xâm hại trẻ em mà trên thực tế đã và đang diễn ra tình trạng trẻ em trong độ tuổi 14,16 tuổi xâm hại những trẻ em ít tuổi hơn mình. Một số vụ án xâm hại trẻ em giải quyết không đúng pháp luật, gây bức xúc trong dư luận thời gian qua chủ yếu là do khâu tổ chức thực hiện pháp luật, có cả nguyên nhân do quán triệt chưa đầy đủ quy định mới của BLHS năm 2015; một số vụ án bị kéo dài, gây dư luận không tốt. UBTVQH cũng đề nghị các cơ quan tư pháp đánh giá đúng nguyên nhân của những hạn chế trong việc giải quyết một số vụ án thời gian qua, để từ đó có giải pháp phù hợp nâng cao chất lượng giải quyết án.

Cùng với sự vào cuộc của các ngành chức năng trong bảo vệ trẻ em ở nhiều góc độ khác nhau, việc thành lập Tòa Gia đình và Người chưa thành niên là một trong những chủ trương đúng mà TAND đang triển khai thực hiện rất hiệu quả.

Qua theo dõi, từ khi thành lập đến nay, trong quá trình xét xử các vụ án hình sự, Tòa án luôn đảm bảo các nguyên tắc: đảm lợi ích tốt nhất của người chưa thành niên và chủ yếu nhằm mục đích giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, phát triển lành mạnh; Bảo đảm quyền có người bào chữa, có người đại diện hợp pháp cho bị cáo là người chưa thành niên;

Chánh án TANDTC Nguyễn Hòa Bình và các đại biểu thăm phòng xử án Tòa Gia đình và Người chưa thành niên tại TAND tỉnh Đồng Tháp

 Phòng xử án không có vành móng ngựa, bị cáo là người chưa thành niên được tiếp xúc với người đại diện hợp pháp, người giám hộ, người thân, người bào chữa. Các phiên tòa đều đảm bảo sự thân thiện, gần gũi, để bị cáo có tâm lý ổn định, an tâm tham gia phiên tòa. Đặc biệt, các vụ án xâm phạm tình dục đối với trẻ em, Tòa Gia đình và Người chưa thành niên bố trí khu vực riêng cho bị hại, tránh để bị hại tiếp xúc với bị cáo làm ảnh hưởng đến tâm lý của bị hại trong quá trình xét xử và về sau, đồng thời cũng nhằm bảo đảm lời khai của bị hại khách quan.

Quá trình xét xử đã đảm bảo nguyên tắc bảo mật thông tin liên quan đến người chưa thành niên, trong đó các vụ án liên quan đến các tội phạm xâm hại tình dục trẻ vị thành niên đã được cơ quan Tòa án hết sức lưu ý; các bé gái, với tư cách người bị hại đều được Tòa bảo vệ quyền riêng tư và danh dự, nhân phẩm trước và trong quá trình xét xử.

Hướng tới môi trường tố tụng thân thiện đối với người chưa thành niên

PGS.TS Trần Văn Độ, nguyên Phó Chánh án TANDTC-một trong những người chủ trì xây dựng Đề án thành lập Tòa Gia đình và Người chưa thành cũng đã nhận định: Trẻ em chính là tương lai của đất nước nên phải lấy trẻ em làm trung tâm trong việc xét xử các vụ án liên quan đến trẻ em. Theo ông Độ, việc thành lập Tòa Gia đình và Người chưa thành niên cần ở cả Tòa cấp tỉnh, cấp cao và cấp huyện (nên ở cấp huyện là chủ yếu), vì đa phần các vụ án trẻ em phạm tội, hoặc các vụ án mà có liên quan đến trẻ em (trẻ em là người bị hại, người có liên quan, các vụ án ly hôn…) chủ yếu tập trung ở Tòa cấp quận huyện. Ngoài ra, việc đưa ra Tòa xét xử chỉ là giai đoạn cuối cùng nên không chỉ Tòa án mà các cơ quan tư pháp khác như cơ quan điều tra, VKSND…cũng cần phải có các Điều tra viên, Kiểm sát viên chuyên trách về gia đình và trẻ chưa thành niên.

    Cũng chính xuất phát từ yêu cầu này mà các Bộ luật về tố tụng hình sự có nhiều điều luật hướng tới môi trường tố tụng thân thiện đối với NCTN. Điều tra thân thiện được tiếp cận như một thiết chế tố tụng tiền xét xử với yếu tố bộ máy, nhân lực, cơ sở vật chất và phương thức làm việc với NCTN trong quá trình điều tra thu thập chứng cứ. Bên cạnh đó, việc bảo đảm quyền bào chữa của NCTN, bảo đảm cho việc xác định toàn diện các vấn đề cần phải chứng minh trong vụ án NCTN cũng như bảo đảm cho NCTN nhận được các hỗ trợ về tâm lý trong quá trình điều tra, sự tham gia của người bào chữa và đại diện gia đình, nhà trường, tổ chức trong giai đoạn điều tra cũng được pháp luật ghi nhận. Người bào chữa tham gia tố tụng là bắt buộc trong vụ án NCTN phạm tội và cơ quan điều tra có trách nhiệm tạo điều kiện cho họ tham gia tố tụng.

Từ những quy định nêu trên cho thấy pháp luật Việt Nam đã chủ động hướng tới một mô hình tố tụng thân thiện cho người chưa thành niên. Cùng với đó là những nỗ lực không nhỏ trong việc nội luật hóa các chuẩn mực, yêu cầu về bảo đảm quyền của người chưa thành niên trong tố tụng hình sự mà cụ thể là quá trình điều tra, truy tố và xét xử tại Tòa án. Trong thời gian tới, để thực hiện tốt hơn nữa vấn đề này cần đặt ra những tiêu chuẩn về đào tạo, kinh nghiệm đối với đội ngũ cán bộ tố tụng được phân công thụ lý vụ án liên quan đến người chưa thành niên để cụ thể hóa quy định về những người tiến hành tố tụng phải là những người có những hiểu biết cần thiết về tâm lý học, khoa học giáo dục cũng như về hoạt động đấu tranh phòng, chống tội phạm liên quan đến người chưa thành niên phù hợp với yêu của các Công ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên.