Độc đáo ngôi đền lớn nhất Cao Bằng

Đền Kỳ Sầm cách trung tâm thành phố Cao Bằng khoảng 5km, ngôi đền tọa lạc tại Bản Ngần (nay thuộc xóm 9), xã Vĩnh Quang. Hàng năm nhân dân và du khách thập phương trở về trẩy hội rất đông với niềm tin cầu cho quốc thái dân an, mùa màng bội thu, nhân dân no ấm, trẻ con mạnh khỏe, thi cử đỗ đạt cao....

Theo lịch sử ghi chép, ngôi đền thờ nhân vật lịch sử, danh tướng Nùng Trí Cao, người dân tộc Tày, sống vào nửa đầu thế kỷ XI (1025-1053), dưới triều vua Lý Thái Tông. Đây là một trong những ngôi đền được nhân dân xây dựng từ lâu và trải qua trùng tu tôn tạo nhiều lần, có quy mô lớn vào bậc nhất trong các loại hình đền, chùa, miếu tỉnh Cao Bằng.

Đền được xây dựng trên một khuôn viên rộng, kiến trúc hình chữ “Nhị”, mang dáng dấp phong cách kiến trúc thời Nhà Nguyễn, có nhà bái đường và hậu cung. Tại nhà bái đường có một ban thờ. Phía trong hậu cung có ba ban thờ, chính giữa thờ Nùng Trí Cao, bên trái thờ mẹ A Nùng, bên phải thờ ba người vợ: Vương Lan Anh, Đoạn Hồng Ngọc và Trần Thị Cầm (nàng Cầm). Quá trình gây dựng ngôi đền, với lòng ngưỡng mộ vị dũng tướng, nhân dân đã cung tiến một số đồ thờ quý, như đôi hạc bằng đồng, một số lư hương, chuông đồng…., trong khuôn viên đền có ba cây cổ thụ được công nhận là cây di sản Việt Nam: cây đa tía, cây muỗm, cây gạo với tán lá xum xuê, làm cho ngôi đền thêm trầm mặc linh thiêng.

Nùng Trí Cao sinh năm 1025, là con của Nùng Tồn Phúc, thủ lĩnh châu Thảng Do. Ngay từ thuở thiếu thời, Nùng Trí Cao là một cậu bé khỏe mạnh, đẹp trai, hiếu động, thông minh lạ thường, học giỏi chữ nghĩa, võ nghệ như bẩm sinh. Năm 1038, Nùng Tồn Phúc chiếm hai châu Vũ Lặc và Quảng Nguyên, lập nên nước Trường Sinh, tự xưng là Chiêu thánh Hoàng đế, lập vợ A Nùng làm Minh Đức Hoàng hậu, cát cứ một phương, án ngữ một vùng biên viễn rộng lớn phía Đông-Bắc nước ta. Năm sau, 1039, Vua Lý Thái Tông thân chinh dẫn đại quân đi dẹp nước Trường Sinh, Nùng Tồn Phúc và con trưởng Nùng Trí Thông bị bắt, đem về kinh đô xử tử. A Nùng và con thứ Nùng Trí Cao chạy thoát được trốn đến Động Lôi Hỏa, phía Tây-Bắc tỉnh Cao Bằng ngày nay, thuộc địa phận tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc. Tại nơi đây, hai mẹ con khẩn trương tập hợp quân sĩ, ngày đêm rèn luyện võ nghệ, xây dựng lực lượng binh đao, ngựa chiến.

Năm 1041, khi đó Nùng Trí Cao 16 tuổi, đã cùng mẹ A Nùng dẫn binh từ Động Lôi Hỏa chiếm lại châu Thảng Do, chiêu tập binh mã dựng nước Đại Lịch. Triều Lý cử đại quân lên đánh và bắt được Nùng Trí Cao dẫn về kinh đô. Sau khi xem xét, nhận định tình thế, cần trấn yên vùng biên, bảo vệ lãnh địa quốc gia, Vua Nhà Lý miễn tội cho Nùng Trí Cao và tiếp tục cho quản lý châu Thảng Do; đồng thời, ban cho thẩm quyền cai quản thêm một vùng rộng lớn, gồm các động: Lôi Hỏa, Bình, An, Bà và châu Tư Lang, sắc phong Nùng Trí Cao làm châu mục Quảng Nguyên. Năm 1043, Vua Lý Thái Tông sai người đến châu Quảng Nguyên, ban sắc phong cho Nùng Trí Cao chức Thái Bảo, một trong ba tước quan cao cấp nhất triều đình và giao cả đô ấn. Năm 1048, Nùng Trí Cao khởi binh ở Động Vật Ác, đánh chiếm luôn châu An Đức, thuộc đất Nhà Tống (Trung Quốc) làm căn cứ địa. Hai năm sau (1050), thừa thế binh hùng tướng mạnh, Nùng Trí Cao đánh chiếm Động Vật Dương (thuộc đất Tống), rồi xưng Vương, lập Nam Thiên Quốc, lấy niên hiệu là Cảnh Thụy. Chiến công kế tiếp chiến công, cương vực bờ cõi rộng mở nhanh chóng. Tuy vậy, Nùng Trí Cao vẫn có ý giảng hòa với Nhà Tống, năm 1051, cho người đem châu báu, vàng bạc, ngà voi đến biếu cống, nhưng bị triều đình Tống khước từ.

Trước tình thế đó, năm 1052, Nùng Trí Cao dẫn 5.000 quân tiến đánh thành Ung Châu và Quảng Châu. Sau khi làm chủ Ung Châu, Nùng Trí Cao tự xưng là Nhân Huệ Hoàng đế; đổi niên hiệu là Khải Lịch, quốc hiệu là Đại Nam. Nùng Trí Cao ra lệnh phá nhà tù, đại xá tù nhân, mở các kho hậu cần, lương thực của quân Tống phân phát cho dân nghèo. Do đó, lực lượng của Nùng Trí Cao phát triển mạnh mẽ.

Năm 1053, Nhà Tống cử Địch Thanh, một viên tướng nổi tiếng triều đình, dẫn đầu đại quân hùng hổ đi đánh quân Nùng Trí Cao. Lần này, Nùng Trí Cao bại trận phải chạy đến vùng đất Đại Lý, thuộc tỉnh Vân Nam, Trung Quốc ngày nay. Nùng Trí Cao sai Lương Châu về kinh đô cầu viện Nhà Lý, nhưng không thể cứu vãn nổi tình thế.

Hàng năm, lễ hội Đền Kỳ Sầm được tổ chức vào ngày mùng 9 và mùng 10 tháng giêng âm lịch hằng năm, gồm phần lễ và phần hội với quy mô khá lớn. Phần nghi thức lễ được tiến hành từ đêm mùng 9 tháng Giêng, phần hội mang đậm đà nét văn hóa truyền thống với các trò chơi: đẩy gậy, kéo co, chơi đu, tung còn và các hình thức sinh hoạt văn nghệ dân ca phong phú, sinh động, đặc sắc. Lễ hội Kỳ Sầm là điểm đến hấp dẫn của khách tham quan du lịch trong và ngoài tỉnh đông vui, náo nhiệt trong dịp trấy hội mùa xuân Non nước Cao Bằng.