Đảm bảo tính nhân đạo, hướng thiện trong chính sách hình sự

Hạn chế áp dụng hình phạt tù, tử hình

Thể hóa chủ trương về hạn chế áp dụng hình phạt tù, BLHS 2015 đã mở rộng áp dụng hình phạt ngoài tù theo hướng phạt tiền là hình phạt chính. BLHS năm 2015 đã mở rộng phạm vi áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ. Theo đó, hình phạt này được áp dụng cả đối với người từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi phạm tội rất nghiêm trọng do vô ý hoặc người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phạm tội rất nghiêm trọng.

BLHS 2015 cũng đã mở rộng nội hàm của hình phạt cải tạo không giam giữ. Theo đó, trong trường hợp người bị phạt cải tạo không giam giữ không có việc làm hoặc bị mất việc làm trong thời gian chấp hành hình phạt này thì phải thực hiện một số công việc lao động phục vụ cộng đồng trong thời gian cải tạo không giam giữ với thời gian lao động phục vụ cộng đồng không quá 04 giờ/ngày và không quá 05ngày/tuần. Biện pháp này không áp dụng đối với người già yếu, phụ nữ có thai.
Đồng thời, đối với hình phạt tù, BLHS năm 2015 cũng khẳng định nguyên tắc không áp dụng hình phạt tù đối với người lần đầu phạm tội ít nghiêm trọng do vô ý (khoản 2 Điều 37).

Ảnh minh hoạ

BLHS năm 2015 tiếp tục thể hóa chủ trương hạn chế áp dụng hình phạt tử hình được khẳng định tại các Nghị quyết của Đảng về cải cách tư pháp, đặc biệt là Nghị quyết số 49/NQ-TW. Theo đó, điều 40 của BLHS năm 2015 đã xác định tử hình là hình phạt đặc biệt chỉ áp dụng đối với người phạm tội đặc biệt nghiêm trọng thuộc một trong các tội xâm phạm an ninh quốc gia, xâm phạm tính mạng con người, các tội phạm về ma túy, tham nhũng và một số tội phạm đặc biệt nghiêm trọng khác do bộ luật này quy định.

So với BLHS 1999, BLHS 2015 đã bổ sung thêm trường hợp không áp dụng hình phạt tử hình đối với người đủ 75 tuổi trở lên khi phạm tội hoặc khi xét xử; bổ sung thêm 2 trường hợp không thi hành án tử hình là: người đủ 75 tuổi trở lên và người bị kết án tử hình về tội tham ô tài sản, tội nhận hối lộ mà sau khi bị kết án đã chủ động nộp lại ít nhất ba phần tư tài sản tham ô, nhận hối lộ mà và hợp tác tích cực với cơ quan chức năng trong việc phát hiện, điều tra, xử lý tội phạm hoặc lập công lớn thì không thi hành án tử hình đối với họ.

BLHS năm 2015 đã bỏ tử hình ở 7 tội danh:  Cướp tài sản; Sản xuất buôn bán hàng cấm là lương thực, thực phẩm; Tàng trữ trái phép chất ma túy; Chiếm đoạt chất ma túy; Phá hủy công trình, cơ sở, phương tiện quan trọng về an ninh quốc gia; Chống mệnh lệnh; Đầu hàng địch. Đồng thời, BLHS năm 2015 đã bỏ tội danh hoạt động phỉ trước đây có quy định hình phạt tử hình.

Như vậy, BLHS 2015 vẫn còn duy trì hình phạt tử hình đối với 18 tội danh trong số 314 tội danh được quy định trong BLHS năm 2015 (chiểm tỷ lệ 5,37%) thuộc 7/14 nhóm tội phạm, giảm 11 tội danh (gần 06%) so với BLHS năm 1999 và giảm 4 tội danh (gần 03%) so với BLHS sửa đổi năm 2009.

Chính sách hình sự bảo vệ các đối tượng yếu thế

Đối với người từ đủ 14 tuổi đến duới 16 tuổi, BLHS đã thu hẹp phạm vi trách nhiệm hình sự của đối tượng này. Theo đó, người chưa thành niên chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng thuộc 28 tội danh trong số 314 tội danh được quy định trong BLHS năm 2015 (chiếm tỷ lệ 8.91%) thuộc 4 nhóm tội phạm: các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm con người; các tội xâm phạm sở hữu; các tội phạm về ma túy; các tội xâm phạm an toàn công cộng. Ngoài ra đối tượng này cũng chỉ chịu trách nhiệm hình sự đối với hành vi chuẩn bị phạm 2 tội danh trong số 314 tội danh của Bộ luật này (chiếm tỉ lệ 0.63%) là tội giết người và cướp tài sản.
Như vậy, BLHS 2015 đã xác định nhóm các tội danh mà các người chưa thành niên phải chịu trách nhiệm hình sự (kể cả trường hợp chuẩn bị phạm tội) chủ yếu là các tội gây hậu quả cho tính mạng, sức khỏe con người và an toàn công cộng.

BLHS năm 2015 cũng cụ thể hóa các điều kiện miễn trách nhiệm hình sự áp dụng riêng cho từng đối tượng người chưa thành niên (người từ đủ 14 đến dưới 16 tuổi và người từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi), đồng thời bổ sung 03 biện pháp giám sát, giáo dục áp dụng trong trường hợp các em được miễn trách nhiệm hình sự, đó là: khiển trách; hòa giải tại cộng đồng; biện pháp giáo dục tại xã, phường, thị trấn.

BLHS năm 2015 quy định rõ 3 trường hợp người chưa thành bị kết án được coi là không có án tích: người bị kết án là người đủ 14 đến dưới 16 tuổi; người bị kết án là người đủ 16 đến dưới 18 tuổi bị kết án do lỗi vô ý về tội ít nghiêm trọng, tội nghiêm trọng hoặc tội rất nghiêm trọng; người chưa thành niên bị áp dụng biện pháp tư pháp (giáo dục tại trường giáo dưỡng).  Ngoài 3 trường hợp nêu trên, theo điều 69 của BLHS năm 2015, người chưa thành niên bị kết án nhưng được miễn hình phạt cũng không bị coi là có án tích.

BLHS năm 2015 đã thu hẹp đáng kể phạm vi xử lý hình sự đối với người có hành vi chuẩn bị phạm tội. Theo đó, người có hành vi chuẩn bị phạm tội chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự đối với hành vi chuẩn bị phạm 25 tội danh trong số 314 tội danh của Bộ luật này (chiểm tỉ lệ 7.96%).

Bên cạnh đó, BLHS năm 2015 đã bổ sung chế định tha tù trước hạn có điều kiện với các quy định hết sức chặt chẽ nhằm tạo cơ hội cho những phạm nhân tích cực cải tạo trong quá trình chấp hành án ở các cơ sở giam giữ được sớm trở về với gia đình và xã hội.

BLHS năm 2015 đã kế thừa và phát triển những quy định nhằm bảo vệ lợi ích chính đáng của các đối tượng chính sách, đối tượng yếu thế trong xã hội. Theo đó, Bộ luật quy định giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với các đối tượng phạm tội: người đủ 70 tuổi trở lên; phụ nữ có thai; người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng; người có bệnh bị hạn chế khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình; cha, mẹ, vợ, chồng, con của liệt sĩ, người có công với cách mạng. Đồng thời, BLHS cũng có chính sách tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với trường hợp vi phạm tội xâm hại đến những đối tượng yếu thế như: người ở trong tình trạng không thể tự vệ được; người khuyết tật nặng hoặc khuyết tật đặc biệt nặng; 3. người bị hạn chế khả năng nhận thức; người lệ thuộc mình về mặt vật chất, tinh thần, công tác hoặc các mặt khác; người dưới 16 tuổi, phụ nữ có thai, người đủ 70 tuổi trở lên.