Chợ Phiên ngày Tết

Lời ca dao cứ văng vẳng trong tôi mỗi khi nhớ đến chợ phiên này: “Năm ngày một buổi chợ phiên/Không đi thì lỡ lời nguyền với em”.

Chợ phiên với bề dày 5 thế kỷ

Chợ Phiên nằm ở huyện lỵ Cam Lộ, sát bên bờ sông Hiếu, từ Cửa Việt lên đây chỉ hơn 10km. Chợ Phiên lại nằm trên trục Đường 9, từ đây lên Lao Bảo - cửa khẩu biên giới Việt - Lào chỉ hơn 70km. Với vị trí thuận lợi, chợ Phiên Cam Lộ đã ra đời rất sớm, ngay từ thế kỷ XVI đã trở thành một trung tâm giao thương sầm uất ở xứ Đàng Trong, chỉ sau Hội An. Năm 1776, Lê Quý Đôn khi đi qua chợ Phiên Cam Lộ đã viết trong Phủ Biên Tạp Lục: “Đến ngày phiên, người Lào về đông lắm, họ dùng voi thồ nếp, gạo, heo, bò, trâu, ngà voi, tê giác, sáp ong, nhựa thông, trầm hương, tốc hương, sa nhân, sợi móc làm nón... đến phiên chợ đổi, mua những hạng vật cần thiết. Sản phẩm mang về chủ yếu là cá khô, muối, vải, dao, rựa, đồ sắt, lưỡi cuốc, nồi đồng... cùng nhiều loại hàng hóa khác. Người Man cũng có phiên chợ chuyên bán các loại hàng hóa và vật dụng xuống Cam Lộ để bán chác. Một con voi có thể chở được 30 gánh gạo, mỗi gánh chừng 20 bát gạo. Cũng có phiên chợ họ lùa tới 300 con trâu đến bán, mỗi con trâu trị giá không quá 10 quan tiền”. Điều đó khẳng định rằng chợ Phiên Cam Lộ là trung tâm buôn bán sầm uất nhất khu vực Bắc Trung Bộ vào thế kỷ XVII, XVIII. Ngày xưa, việc di chuyển, vận tải chủ yếu bằng đường thủy. Vì vậy, sông Hiếu trở nên quan trọng trong việc kết nối giữa miền xuôi và miền ngược. Vào ngày phiên chợ, thuyền bè từ Cửa Việt tấp nập lên xuống, kể cả ban đêm, tiếng hò rộn rã, xao động mặt sông. Chợ Phiên còn có mặt của người Hoa, họ buôn bán nhiều loại hàng hóa, tạo nên sự sầm uất của phố chợ. Dưới thời chúa Nguyễn, hàng năm có hơn 40 thuyền của người Trung Quốc, Nhật Bản, Bồ Đào Nha, Philippines ra vào buôn bán.

Chợ Phiên Cam Lộ

Hàng hóa ở các địa phương trong tỉnh Quảng Trị đưa đến chợ Phiên thường có một lượng muối lớn (là mặt hàng đồng bào dân tộc, người Lào ưa thích); các loại mắm mòi, mắm chuồn, mắm nục; guốc gỗ nam, nữ các loại, đường tán, đường đọi, đồ nữ trang bằng đồng, bạc. Hàng từ các tỉnh phía Nam (Huế, Đà Nẵng) đưa ra và từ các tỉnh phía Bắc (Vinh, Hà Nội) đưa vào thì còn có: Vải vóc, bánh kẹo, kim chỉ đủ màu, đường, chiếu xứ Quảng... Chợ Phiên đông đúc, náo nhiệt bởi còn có sự góp mặt của người dân tộc thiểu số ở Đakrong, Hướng Hóa, Tà Ôi. Họ ở trần, đóng khố, trên vai đeo gùi, bán lâm sản đủ loại: Quế, sa nhân, ớt “mọi”, thuốc lá “nguồn”. Người Lào quấn sarong đặc trưng, đến chợ mua bán, chào hàng thủ công của dân tộc họ. Vào phiên chợ, hàng ngàn người chen chúc, trao đổi hàng miền xuôi, miền ngược, không thiếu thứ gì. Chợ đông suốt ngày, ồn ào náo nhiệt như ngày hội.

Cho đến ngày toàn quốc kháng chiến thì chợ Phiên tạm ngưng. Hòa bình lập lại, chợ Phiên mới hồi phục, nhóm họp trở lại.

Chợ phiên ngày Tết

Chợ Phiên ngày nay bị thu nhỏ rất nhiều, tọa lạc trên một vùng đất bằng phẳng, khoảng 4.000m2. Trước mặt chợ là đường Hồ Chí Minh nối liền với Quốc lộ 9. Bên cạnh đường thủy thì đường bộ đã phát triển nhanh chóng, giúp giao thông đi lại dễ dàng. Thế nhưng, sự sầm uất, nhộn nhịp của chợ Phiên không còn như xưa, một mặt do nguồn lâm thổ sản ngày càng cạn kiệt; mặt khác, các chợ mới mọc lên, các trung tâm thương mại như Đông Hà, Lao Bảo đã thu hút dần thương khách và cả sự thay đổi về hàng hóa, thị hiếu mua sắm.

Bến Đuồi, nơi từng tấp nập tàu thuyền đến buôn bán ở chợ Phiên (ảnh Nguyễn Linh Giang)

Tuy vậy, vào các phiên chính, chợ Phiên vẫn đông đúc. Ngày Tết thì chợ như một thế giới nông sản thu nhỏ. Chợ Phiên Cam Lộ là nơi bày bán các chủng loại hàng hóa của người dân địa phương: Chuối, mít, cau, măng rừng, gà, vịt, những sản phẩm thủ công đan bằng tre, lá; rồi các đặc sản như: Cao lá vằng, hồ tiêu. Bà Hồ Thị Chắt, người làng An Bình, 91 tuổi vẫn đi chợ Phiên, nhỏ nhẹ bảo tôi: “Từ nhỏ đến giờ, không biết bao lần già này đi chợ Phiên. Già đã ghiền mùi chợ rồi. Mà chợ Phiên ngày Tết thì nhất định phải đi. Mấy buồng chuối mật móc này, ngày Tết cũng được giá lắm, cháu à!”. Chuối mật móc, một đặc sản của Quảng Trị, ngày Tết nhà nào cũng đặt cúng nải chuối trên bàn thờ ông bà nên có khi, ngày Tết “cháy” hàng, một nải chuối cả trăm ngàn đồng.

Những mặt hàng thủ công dân dã được bày bán ở chợ Phiên

Ngày cuối năm, trời se lạnh, mưa bụi lất phất. Loanh quanh chợ Phiên một hồi, chúng tôi sà vào quán nước ven chợ. Đặc sản chè lá vằng được đem ra. Lá vằng là thức uống có tác dụng kháng khuẩn, thông huyết, chống các bệnh thiếu máu, cảm hay vàng da. Nước lá vằng thoạt uống có vị đắng nhưng sau ngọt thanh nơi đầu lưỡi. Ngồi nhấm nháp nước chè lá vằng, thấy cô chủ quán xinh tươi, tôi lại lẩm nhẩm câu ca dao: “Năm ngày một buổi chợ Phiên/Không đi thì lỡ lời nguyền với em”. Không ngờ, cô chủ quán cũng đưa mắt cười, lém lỉnh đọc ngân nga: “Anh về hái đậu trồng cà/Để em đi chợ kẻo mà lỡ phiên/Lấy chồng phải gánh giang sơn/Chợ Phiên còn lỡ, giang sơn còn gì?”. Phải chăng đây là truyền nhân của ông Tiềm, làng Điếu Ngao - người hò hát nổi tiếng đã làm dậy sóng dòng Hiếu Giang trong những đêm trăng đi thuyền từ Cửa Việt lên chợ Phiên?