Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc: Hành trình từ di sản dân tộc đến di sản nhân loại

Dấu ấn Trúc Lâm – bản sắc văn hóa Đại Việt

Di sản văn hóa thế giới Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc là chuỗi di tích trải dài trên địa bàn Quảng Ninh, Hải Phòng và Bắc Ninh, gắn liền với sự ra đời và phát triển của Thiền phái Trúc Lâm.

Khởi nguồn từ dãy núi Yên Tử, Thiền phái Trúc Lâm do Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập thế kỷ XIII đã kết hợp tinh hoa Phật giáo, tín ngưỡng bản địa cùng tinh thần yêu nước, trở thành nền tảng tư tưởng quan trọng của Đại Việt. Từ đó, Phật giáo Trúc Lâm không chỉ nuôi dưỡng đời sống tâm linh mà còn góp phần gắn kết toàn dân, củng cố sức mạnh chống giặc Nguyên – Mông, định hình bản sắc văn hóa dân tộc và để lại ảnh hưởng vượt ra ngoài khu vực Đông Á – Đông Nam Á.

Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử-Vĩnh Nghiêm-Côn Sơn, Kiếp Bạc là một di sản dạng chuỗi liên hoàn gồm 12 di tích, cụm di tích, được chắt lọc từ hàng trăm di tích và danh thắng của 6 khu Di tích Quốc gia đặc biệt thuộc 3 tỉnh Quảng Ninh, Bắc Giang (nay là Bắc Ninh) và Hải Dương (nay là thành phố Hải Phòng), tất cả đều nằm trên dãy núi Yên Tử ở Đông Bắc Việt Nam có tổng diện tích 525,75 ha, vùng đệm là 4.380,19ha.

Đó là các di tích, cụm di tích liên quan đến quê hương họ Trần và nơi yên nghỉ của nhiều vị vua và hoàng tộc triều Trần với di tích Thái Miếu (Khu Di tích lịch sử nhà Trần ở Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh), đền Kiếp Bạc (Khu Di tích Côn Sơn-Kiếp Bạc, chùa Thanh Mai, tỉnh Hải Dương, nay là Hải Phòng).

Đây là nơi yên nghỉ và tưởng niệm các vua Trần, là dấu ấn sự nghiệp tu hành của Phật hoàng Trần Nhân Tông, Đệ nhị Tổ Pháp Loa, Đệ tam Tổ Huyền Quang, cùng nhiều công trình chùa tháp như di tích chùa Hoa Yên, chùa Lân (đều thuộc Khu di tích và danh thắng Yên Tử, tỉnh Quảng Ninh), chùa Ngọa Vân (Khu di tích lịch sử nhà Trần ở Đông Triều, tỉnh Quảng Ninh), chùa Vĩnh Nghiêm (Khu di tích và danh thắng Tây Yên Tử, tỉnh Bắc Giang, nay là tỉnh Bắc Ninh), chùa Thanh Mai và chùa Côn Sơn (đều thuộc Khu di tích Côn Sơn-Kiếp Bạc, chùa Thanh Mai, tỉnh Hải Dương, nay là Hải Phòng)…

Tất cả tạo thành một cảnh quan văn hóa độc đáo, minh chứng cho sự giao thoa giữa tôn giáo, chính trị và nhân dân trong lịch sử Đại Việt.

Hành trình 10 năm đi tới danh hiệu Di sản thế giới

Để có được quyết định ghi danh hôm nay, Quảng Ninh cùng Bắc Giang (cũ), Hải Dương (cũ) đã trải qua một chặng đường dài. Hồ sơ đề cử bắt đầu được nghiên cứu từ năm 2012, gửi UNESCO năm 2014 và liên tục điều chỉnh, bổ sung qua hơn một thập kỷ.

Chỉ riêng từ 2020 đến nay, địa phương và các bộ ngành đã tổ chức 8 hội thảo quốc tế, 11 cuộc họp với Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch, hơn 100 cuộc làm việc liên ngành; mời 5 chuyên gia quốc tế và trên 100 nhà khoa học trong nước tham gia hoàn thiện hồ sơ.

Các chuyên đề khảo cổ, địa chất, văn hóa – lịch sử được bổ sung để chứng minh giá trị nổi bật toàn cầu theo các tiêu chí của UNESCO.

Tháng 1/2024, hồ sơ chính thức hoàn thiện với 12 di tích đại diện cùng 2 tiêu chí số 3 và 6 (theo bộ tiêu chí UNESCO), nhấn mạnh tính độc đáo của mối quan hệ hữu cơ giữa dãy núi Yên Tử, Thiền phái Trúc Lâm và triều Trần.

Sự đồng thuận và nỗ lực kiên trì của cả ba địa phương đã thuyết phục Hội đồng Di sản thế giới ghi danh trong kỳ họp lần thứ 47.

Ý nghĩa toàn cầu và thông điệp thời đại

Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử-Vĩnh Nghiêm-Côn Sơn, Kiếp Bạc có giá trị nổi bật toàn cầu, gồm ba yếu tố liên hệ hữu cơ, mật thiết với nhau.

Dãy núi Yên Tử là quê hương của nhà Trần, nơi khởi xướng Phật giáo Trúc Lâm. Hoàng gia nhà Trần là những người cầm quyền và triết lý, thực hành và vai trò, ảnh hưởng của Phật giáo Trúc Lâm.

Giá trị nổi bật toàn cầu quần thể di tích và danh thắng này là sự tương tác hữu cơ giữa địa điểm (dãy núi Yên Tử), niềm tin tôn giáo (Phật giáo Trúc Lâm) và sức mạnh chính trị (triều Trần), tiến triển theo thời gian và được thể hiện rõ trong cảnh quan văn hóa độc đáo của ngày nay.

Liên minh chiến lược giữa nhà nước (Hoàng gia nhà Trần), tôn giáo (Phật giáo Trúc Lâm) và nhân dân phát triển từ quê hương (dãy núi Yên Tử) đã tạo nên một mô hình văn hóa có giá trị nhân loại: từ quê hương Yên Tử, Thiền phái Trúc Lâm đã chứng minh cách tôn giáo dung hòa với đời sống, đóng góp cho hòa bình, đoàn kết và bảo vệ đất nước.

Đồng thời, cũng phản ánh mối quan hệ hài hòa giữa con người với thiên nhiên – một thông điệp vẫn còn nguyên tính thời sự trong bối cảnh toàn cầu hôm nay.

Việc ghi danh di sản này không chỉ nâng tầm giá trị văn hóa – lịch sử của Việt Nam mà còn mở ra cơ hội quảng bá hình ảnh đất nước, thúc đẩy du lịch di sản và quan trọng hơn cả là trách nhiệm chung tay bảo tồn, phát huy giá trị cho thế hệ tương lai.