Tục chia tài sản cho người chết ở xứ Mường

Vì thế, khi trong gia đình có người nằm xuống thì chủ nhà đó phải đem của cải ra chia theo nguyên tắc “của nhà chia đôi, của đồng chia ba”. Phần của người chết sẽ được chôn theo cùng với quan tài...

Quan niệm “cõi âm” chả khác gì trần thế!

Theo chỉ dẫn, chúng tôi tìm đến nhà thầy mo Đinh Thế Sinh (SN 1940) ở thôn Rổng Vòng, xã Lâm Sơn, huyện Lương Sơn, tỉnh Hòa Bình để nghe ông kể về tục chia của cải của người dân xứ Mường xưa. Đã qua tuổi thất thập nhưng ông Sinh vẫn còn minh mẫn lắm. Ông kể: “Xưa người ta vẫn chôn của cho người chết, nhưng hơn 30 năm nay thì không thấy nữa. Phải chia chứ, nhà có cái gì thì chia cho họ cái đó”. Đã hơn 50 năm làm thầy mo, dưới xuôi gọi là thầy cúng, ông Sinh chuyên lo những chuyện ma chay cho người chết.

Ông Đinh Thế Sinh đang nói về những thủ tục trong ma chay của người Mường

Ông Sinh bảo, tục ma chay ở đây khác nhiều so với dưới xuôi. Người chết ở đây sẽ được tổ chức làm ma, các con mỗi người sẽ dâng một cỗ bánh gồm đầy đủ các loại bánh chưng, bánh giầy, bánh lá… Trong khi khâm liệm, người ta sẽ làm lễ phạm hàm cho người chết. Trước tiên, thầy mo sẽ dùng chiếc đũa cả đặt ngang miệng người quá cố, sau đó thả vào một ít gạo nếp và vàng. Nhà nào có điều kiện thì bỏ vài phân vàng, nhà ít thì bỏ vài ly. Làm vậy để ở thế giới nào đó, lời nói của người vừa chết sẽ có trọng lượng, như vàng như bạc vậy. Việc cho hạt gạo nếp vào miệng để miệng dẻo như cơm nếp, nói ra toàn những lời hay, ý đẹp khiến người khác phải nghe theo, phục tùng. Người Mường còn quan niệm rằng, có tổ chức được lễ phạm hàm, thì ở dương gian con cháu mới được tươi tốt. Sau lễ phạm hàm là lễ minh y, tức trao của cải, quần áo cho người chết. Trong số những của cải ấy có đủ quần áo và đồ dùng gia đình.

Ngày xưa, những người chết đi đều được chia của cải như một thành viên còn sống. Trong nhà có đồ gì thì chia cho họ cái ấy, mỗi thứ một ít nhưng phải đầy đủ cho sinh hoạt của một người. Với những gia đình nghèo, họ thường chôn theo bát, hũ, các vật dụng khác bằng sành và một ít tiền xu. Còn với những gia đình giàu có hoặc dòng dõi quan lang thì họ sẽ chôn theo người chết những đồ vật có giá trị như bát sứ, hũ men, tiền vàng, chuỗi ngọc… Những đồ vật này sẽ được chia theo tỷ lệ: Của cải trong nhà phải chia đôi và của cải ngoài ruộng đồng phải chia ba cho người chết và người sống. Những đồ trang sức có quý giá sẽ được bỏ vào bên trong quan tài, còn các vật dụng khác sẽ chôn bên cạnh.

Chôn người sống để theo hầu

Theo người dân trong vùng kể lại, trước kia ông tổ họ Đinh Công của người Mường Động ở Đống Thếch, Hòa Bình là người có công với triều đình nên khi ông chết đi, ngoài chôn theo phần của cải còn được chia cả người hầu và gia súc. Những người theo hầu sẽ sống dưới một căn hầm cạnh quan tài, dưới đó cũng nuôi gà, chăn trâu… giống như cuộc sống thường ngày ở dương gian. Khi những người hầu này già và chết đi cũng được chôn ngay cạnh khu đất đó để “tiện bề chăm sóc cho chủ”.

Những chiếc bát sứ được chôn theo tục lệ chia tài sản của người Mường

Ngày nay, những đồ vật ấy dường như bị thay bằng đồ hàng mã, người thật được thay bằng hình nhân thế mạng. Hình nhân thế mạng là thứ tượng trưng, cũng làm tất cả những việc như chăn trâu, cắt cỏ, dọn nhà… Phàm trên dương gian có gì thì sẽ đốt thứ ấy cho người chết. Ông Sinh cho biết, từ lâu nay, tục chia của cho người chết đã dần bị mai một. Có những gia đình nghèo đến nỗi chỉ có một chiếc nồi, nấu cơm chín dỡ ra rồi mới nấu canh, kho cá cũng vào chính cái nồi ấy nên người ta chẳng nỡ đem chia, mà chia rồi lấy gì cho người sống được sống tiếp. Lâu dần, tục chia của cũng bị lãng quên đi do không có của cải và hoàn cảnh kinh tế khó khăn. Nhất là vào những năm 1945, nạn đói tràn lan, người chết như ngả rạ, chẳng có của để ăn huống chi nói đến việc đem chôn, tục lệ còn lại chỉ là hình thức…

Ông Sinh chia sẻ, khi làm ma cho người chết, thầy mo sẽ đọc những thứ trong nhà có như quần áo, khăn, tất… mà người thân đốt cho, sau đó dặn: “Cho ông/bà 15 cái áo, 15 cái khăn… ông/bà nhớ lấy, ai mua không bán, ai mượn không cho” và khi nhập quan, cho người chết những thứ gì phải kể hết nếu không họ sẽ bị “trấn lột” không có đồ dùng. Nhiều người trong làng, nhà có người mất, đêm nằm mơ thấy người chết về than vãn mình đói rách, không có gì cả mới đến hỏi thầy mo, tại sao cho bao nhiêu quần áo mà các cụ vẫn kêu đói rách.
Do người Mường quan niệm, dưới âm phủ cũng có cường hào, cướp giật, trộm cắp, trấn lột nên khi cho người chết thứ gì phải nói rõ mình cho gì, cho bao nhiêu và hóa sớ danh sách những vật dụng ấy nếu không sẽ bị tịch thu. Quan Phụ Lâm ở âm phủ cũng giống Hải quan trên này, những thứ đốt xuống đó mà không có giấy tờ sẽ bị thu lại. Chính vì thế mới có chuyện người âm về đòi của. Ngày xưa, khi hết 3 năm, 3 tháng, 10 ngày, người ta sẽ làm lễ mãn tang, bỏ mả. Nhưng bây giờ chỉ sau 3 tháng, 10 ngày, người Mường đã làm lễ mãn tang. Từ tục lệ chia của cho người chết của người Mường xưa nên ngày nay, những kẻ chuyên đào mộ trộm đồ cổ xem đó như một kho báu lớn.
Dựng quan tài để tìm đồ cổ.

Khu mộ cổ của người Mường Động tại Đống Thếch từng là kho báu theo đúng nghĩa của nó

Ông An ở huyện Lương Sơn, Hòa Bình là người chuyên mua lại những đồ cổ mà người dân bản địa đào lên được từ những ngôi mộ như thế. Từ những đồ vật có vài trăm năm đến cả nghìn năm tuổi của nhiều triều đại khác nhau và còn có cả những đồ vật, tiền đồng từ Trung Quốc. Đồ vật ông mua lại có khi chỉ là chiếc bát sứ, bát men, bình cổ cho đến những chuỗi hạt ngọc, chiếc đĩa men lớn. Ông An cho biết, để phân biệt được những đồ vật được chôn sâu dưới lòng đất lâu năm phải có kỹ xảo riêng.

Để có được nguồn lợi lớn từ việc kinh doanh đồ cổ, ông An thường thuê những người Mường ở trong bản đào lên từ những ngôi mộ cổ. Nói là ngôi mộ nhưng đến bây giờ chúng chỉ còn là những ụ đất bị bào mòn theo thời gian. Trước khi đào tìm, vợ ông thường làm lễ nên hầu như lần nào đi đào cũng có thu hoạch, không nhiều thì ít. Ông chỉ tay về hướng rừng rậm bảo nơi ấy có nhiều đồ cổ, nhưng bây giờ thuộc dự án nên không đào được. Ông nuôi những người thợ cho họ đi đào rồi sau đó mua lại số đồ đào được với giá thấp và bán giá cao để lấy lời. Tất nhiên, đào ở đâu, khi nào là do ông quyết định. Những người thợ chuyên đi đào đồ cổ có những kỹ xảo trong nghề riêng của mình. Họ cũng có dụng cụ như những chiếc mũi khoan để thăm dò. Theo từng âm thanh phát lên từ chiếc mũi khoan, họ có thể đoán được dưới đó có gì.

Hỏi ông An về việc bị báo oán khi trộm đồ được chia cho người chết, ông khẳng định là có chuyện này. Bởi lẽ, những người ông thuê đi đào lấy trộm đồ vật là minh chứng cho việc ấy. Có người vì lấy trộm đồ trong quan tài mà trở nên điên dại, cũng có người chẳng làm sao nhưng con cháu trong nhà cứ bỗng dưng đổ bệnh, hóa điên mà không giải thích được. Dù không tin chuyện mê tín nhưng ít nhiều ông An tin vào luật nhân quả. Chính vì thế mà từ mấy năm nay, vợ chồng ông An cũng không còn hứng thú với việc sưu tầm và mua những cổ vật đào được từ lăng, mộ.

Ngày xưa, khu mộ cổ của nhà họ Đinh Công ở Mường Động, Đống Thếch cũng là một kho báu lớn theo đúng nghĩa của nó. Thời những năm 70, 80 của thế kỷ trước, người dân lũ lượt kéo nhau đi đào trộm. Có người đào được đồ quý bán đi được đến hàng chục triệu đồng, thế nhưng từ bấy đến giờ liên tiếp gặp hạn, gia đình lục đục. Khi nhắc đến những người đào trộm mộ, ông Đinh Công Dũng, cháu đời thứ 21 của dòng họ Đinh Công ở Mường Động lắc đầu ngao ngán. Ông bảo: “Những người như thế nhiều lắm, nhưng họ chết rồi, giờ tôi cũng không muốn nói đến nữa. Dù sao người ta cũng chết rồi, nhắc nhớ chỉ thêm buồn”.

Người ta tin rằng, trong những ngôi mộ được chia của của người Mường có yểm bùa chú nên mới làm những kẻ hám tiền mà đào trộm bị điên dại hay người nhà không được tỉnh táo nữa. Ông Bùi Văn Minh ở xóm Mận, xã Văn Sơn, huyện Lạc Sơn, người được cho là cao tay, chuyên phá bỏ những bùa chú cho người bị “ám” sau khi trộm đồ. Người này chỉ cần xem qua chiếc áo là biết bị yểm nặng hay nhẹ và chỉ cần 10 phút là có thể giải xong. Những kẻ đào trộm đồ cổ, người nặng thì chết, nhẹ thì hóa điên và hệ lụy còn kéo dài cho những thế hệ sau. Không ít những gia đình, “đời cha ăn mặn” dẫn đến “đời con khát nước”.

Ông Sinh rầu rĩ: “Từ xưa đến nay, ông cha ta vẫn nói chết là được yên nghỉ, thế nhưng đâu phải vậy. Nhiều kẻ hám lợi còn dám dựng quan tài lên lấy của, thế nên ngày nay, người Mường ở Hòa Bình không còn giữ phong tục chia của cho người chết nữa. Phần vì không có của để chia, phần vì sợ các cụ bị lũ con cháu đời sau thất đức mà đào mộ lên để trộm. Chẳng hiểu đến khi thế hệ chúng tôi nằm xuống hết, thì ai sẽ còn giữ và hiểu được phong tục truyền thống của dân tộc Mường?”.