Nghệ nhân của bản - Bài 4: Những trăn trở phía sau danh hiệu

Nỗi lòng của nhiều nghệ nhân

Trong hành trình khôi phục và phát huy các giá trị trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể ở huyện miền núi Quỳ Hợp (Nghệ An), không thể không nhắc đến hai ông Trương Sông Hương, dân tộc Thổ, ở xóm Sơn Tiến, xã Thọ Hợp và ông Sầm Văn Bình, dân tộc Thái ở bản Yên Luốm xã Châu Quang là 2 trong 617 nghệ nhân toàn quốc được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú (NNƯT) đợt 1 năm 2015.

Đều là lao động tự do, thu nhập bấp bênh và kể từ sau khi được vinh danh, cả hai ông cũng đã làm hồ sơ đề nghị các cấp, các ngành để được nhận mức hỗ trợ theo Nghị định 109/2015/NĐ-CP (gọi tắt là Nghị định 109) của Chính phủ được ban hành ngày 28/10/2015, về việc hỗ trợ đối với Nghệ nhân nhân dân (NNND) và NNƯT.

Tuy nhiên, phải đến hơn 3 năm sau hồ sơ của hai ông mới được xem xét. Nói về việc được vinh danh, nghệ nhân Sầm Văn Bình trải lòng: “Chúng tôi gìn giữ, phát huy văn hóa truyền thống bằng niềm đam mê, tình yêu và cả trách nhiệm với văn hóa của dân tộc.

Khi được phong tặng danh hiệu NNƯT, chúng tôi rất vui. Qua đó, chúng tôi có thêm điều kiện để truyền dạy lại cho thế hệ trẻ hôm nay, góp phần gìn giữ bản sắc văn hóa của dân tộc mãi trường tồn và phát triển qua nhiều thế hệ. Tuy nhiên, chúng tôi mong Đảng, Nhà nước kịp thời triển khai, tăng chế độ, chính sách đãi ngộ cho các nghệ nhân thiết thực hơn để lớp nghệ nhân chúng tôi yên tâm bảo tồn, phát huy và trao truyền di sản văn hóa phi vật thể cho thế hệ kế cận”.

Đam mê, tâm huyết với văn hóa dân tộc, các nghệ nhân Sầm Văn Bình, Trương Sông Hương, Lương Thị Phiên chưa bao giờ tính toán thiệt hơn khi bỏ công sức, thời gian và tiền bạc của gia đình để góp phần gìn giữ, bảo tồn di sản của ông cha. Mặc dù còn vất vả, khó khăn, chế độ đãi ngộ còn chưa tương xứng, song với các nghệ nhân ở huyện Quỳ Hợp, từ khi được phong tặng danh hiệu NNƯT vẫn miệt mài truyền dạy văn hóa dân gian theo hình thức tự nguyện vì cộng đồng.

Với các NNND, NNƯT, trước hay sau khi được tặng danh hiệu cao quý, họ vẫn luôn cháy bỏng đam mê, âm thầm gìn giữ và trao truyền những vốn quý của di sản văn hóa mà họ đã dành cả đời bảo tồn cho cộng đồng và thế hệ trẻ. Tuy nhiên, việc làm hồ sơ, xét vinh danh, phong tặng danh hiệu các nghệ nhân và sau khi được vinh danh, phong tặng danh hiệu, các nghệ nhân sẽ được đãi ngộ như thế nào, tiếp tục hoạt động, cống hiến ra sao còn nhiều lúng túng.

Chia sẻ về vấn đề này, NNƯT Sầm Văn Bình ở bản Yên Luốm, xã Châu Quang, huyện miền núi Quỳ Hợp bày tỏ những vướng mắc trong xét danh hiệu NNND, NNƯT: “Quy định về thời gian xét NNƯT đối với cán bộ chưa nghỉ hưu nên rõ ràng. Ví như cán bộ khi đương chức trong ngành văn hóa được xét NNƯT liên quan về văn hóa là đúng quy định; nhưng trường hợp cán bộ khi đương chức làm việc ngoài ngành văn hóa muốn xét nhận danh hiệu Nghệ nhân về mảng diễn xướng dân gian thì phải xét cho họ, vì họ giỏi về diễn xướng dân gian là do năng khiếu tự thân và tự học hỏi chứ không liên quan đến kiến thức chuyên môn được đào tạo”.

“Ngoài ra, các NNƯT nên được cấp thẻ Bảo hiểm Y tế. Chế độ hỗ trợ đối với NNƯT có hoàn cảnh khó khăn có thể tính theo phần trăm hệ số lương cơ sở để kịp thời thay đổi khi có biến động về lương. Mức độ hỗ trợ nên cao hơn chế độ 202 dành cho đối tượng khuyết tật, bệnh tật trong xã hội. Tiền hỗ trợ nên được chuyển cho các nghệ nhân kịp thời trong tháng, hoặc ít nhất là trong quý, bởi hiện tại là được nhận 1 lần cho cả năm.

Việc làm hồ sơ để xét NNƯT nên được cán bộ văn hóa xã và phòng văn hóa huyện quan tâm hơn, bởi vì các nghệ nhân không thể tự mình làm được bộ hồ sơ đó. Các cán bộ văn hóa xã nên tìm đối tượng là NNƯT ở các xóm bản thông qua những người có uy tín trong cộng đồng để tiến hành làm hồ sơ cho họ” - NNƯT Sầm Văn Bình cho biết thêm.

Còn với ông Lê Quốc Hoàng (Lê Hoàng), ở thị trấn Con Cuông, huyện Con Cuông (Nghệ An) được Nhà nước phong tặng danh hiệu NNƯT năm 2019. NNƯT Lê Hoàng là nghệ nhân trình diễn dân gian tỉnh Nghệ An đã có nhiều đóng góp trong việc dạy các làn điệu dân ca Thái, dạy việc sử dụng dân ca dân vũ, các nhạc cụ dân tộc Thái, sáng tác, dàn dựng các ca khúc dân ca cho các Câu lạc bộ (CLB) trong tỉnh. Vì có lương hưu nên ông Lê Hoàng không thuộc đối tượng được hỗ trợ theo Nghị định số 109 của Chính phủ.

Mãi đến năm 2022, NNƯT Lê Hoàng mới được hỗ trợ mỗi tháng 1 triệu đồng theo Nghị quyết số 29 của Hội đồng nhân dân tỉnh Nghệ An khóa XVIII.

“Chúng tôi là những nghệ nhân đã cao tuổi, thường xuyên đi giảng dạy dân ca, dân vũ, các loại nhạc cụ dân tộc Thái, sáng tác, dàn dựng các tiết mục cho các CLB biểu diễn khắp bản trên, mường dưới, thậm chí đi cả các huyện, đi các tỉnh, song không có chế độ hỗ trợ xe đi lại, ăn uống, tự mình phải bỏ chi phí. Về hưu sớm, lương hưu thấp, chế độ đãi ngộ cho danh hiệu NNƯT của tỉnh Nghệ An mỗi tháng được 1 triệu đồng mà phải nhận vào cuối năm, nên cuộc sống cũng khá chật vật. Mong rằng, với những nghệ nhân như chúng tôi cần có những chính sách sát đúng, tránh thiệt thòi…”- NNƯT Lê Hoàng bày tỏ.

Có lẽ, điều mà các NNƯT Sầm Văn Bình, Lê Hoàng mong muốn cũng chính là niềm mong mỏi của rất nhiều nghệ nhân khác.

Chính sách triển khai chưa kịp thời

Để hỗ trợ, khuyến khích, tạo điều kiện cho các nghệ nhân bảo đảm cuộc sống và cống hiến hết mình cho công tác bảo tồn văn hóa truyền thống, từ năm 2015, Chính phủ đã ban hành Nghị định 109/2015/NĐ-CP ngày 28/10/2015 về việc hỗ trợ đối với NNND, NNƯT có thu nhập thấp, hoàn cảnh khó khăn. Theo đó, Nghị định 109 (có hiệu lực từ ngày 1/1/2016) quy định trợ cấp sinh hoạt hàng tháng, bảo hiểm y tế, hỗ trợ chi phí mai táng đối với NNND, NNƯT có thu nhập thấp, hoàn cảnh khó khăn theo 3 mức hỗ trợ là 1 triệu đồng, 850.000 đồng, 700.000 đồng/người/tháng đối với từng đối tượng.

Nghị định 109 có hiệu lực bắt đầu từ năm 2016, nhưng hầu hết các địa phương triển khai chậm, gây thiệt thòi cho các NNƯT. Trong đợt xét danh hiệu vinh dự Nhà nước NNND, NNƯT đợt 1 cho trên 600 nghệ nhân trong toàn quốc, từ khâu gửi hồ sơ thẩm định đến khi có công bố chính thức, đã có 17/617 nghệ nhân chưa kịp nhận danh hiệu NNƯT thì đã... qua đời.

Và cũng theo Nghị định 109/2015/NĐ-CP ngày 28/10/2015 của Chính phủ thì những nghệ nhân đang được hưởng lương của Nhà nước; nghệ nhân hưởng chế độ người cao tuổi, khuyết tật nên không thuộc diện hỗ trợ theo Nghị định 109 của Chính phủ; còn các nghệ nhân có thu nhập thấp, hoàn cảnh khó khăn mới được hưởng mức hỗ trợ theo Nghị định 109.

Song, theo tìm hiểu của chúng tôi tại một số địa phương, nhiều nghệ nhân được vinh danh từ năm 2015 dù đã làm hồ sơ nhưng mãi hơn 3 năm sau mới được xem xét thực hiện hỗ trợ theo tinh thần của Nghị định 109. Do vậy, những năm qua, việc phong tặng danh hiệu và các nghệ nhân sau khi được vinh danh mới chỉ mang tính chất động viên tinh thần là chính.

Mặt khác, trong phiên họp chiều ngày 09/12/2021 Kỳ họp thứ 4, Hội đồng nhân dân tỉnh Nghệ An khóa XVIII đã thông qua Nghị quyết số 29 về chính sách hỗ trợ đối với nghệ nhân, câu lạc bộ trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể và nghệ sỹ đang làm việc tại Trung tâm Nghệ thuật truyền thống tỉnh Nghệ An.

Theo đó, các nghệ nhân khi được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu NNND, NNƯT ngoài các chế độ được hưởng theo quy định của theo Nghị định 109, thì từ ngày 1/1/2022 được tỉnh Nghệ An hỗ trợ thêm 1,5 triệu đồng/người/tháng đối với NNND; 1 triệu đồng/người/tháng đối với NNƯT.

Tại huyện miền núi Quỳ Hợp hiện có 3 nghệ nhân được phong tặng danh hiệu NNƯT, họ đều có những đóng góp tích cực trong việc truyền dạy, bảo tồn các di sản văn hóa của địa phương. Cả 3 nghệ nhân, mỗi tháng mỗi người được hỗ trợ 1,7 triệu đồng từ Nghị định 109 của Chính phủ và Nghị quyết số 29 của Hội đồng nhân dân tỉnh Nghệ An khóa XVIII. Tuy nhiên, trong cuộc sống hàng ngày, họ đang gặp nhiều khó khăn, bản thân đã cao tuổi, không có lương hưu.

Bên cạnh đó, số tiền hỗ trợ lại được chi trả dồn một cục vào cuối năm chứ không phải chi trả kịp thời hàng tháng. Và các nghệ nhân này chỉ có thêm thu nhập khi có hoạt động nào đó có liên quan đến lĩnh vực các nghệ nhân đang nắm giữ thì họ mới được mời tham gia và có kinh phí.

Qua 3 lần xét tặng đến nay, tỉnh Nghệ An có 91 nghệ nhân được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu NNND, NNƯT. Đây là những nhân tố quan trọng trong việc nắm giữ, trao truyền, sáng tạo các giá trị tinh thần cho văn hóa dân tộc và quê hương.

Trao đổi về vấn đề này, nhiều lãnh đạo ở các địa phương của huyện Quỳ Hợp đều cho rằng: Các nghệ nhân dân gian phần lớn đều đã cao tuổi, mọi chính sách hỗ trợ họ cần phải được thực hiện sớm nhất có thể. Sự hỗ trợ kịp thời không chỉ đề cao tính nhân văn trong chính sách của Đảng, Nhà nước với người có đóng góp trong văn hóa khi tuổi đã cao mà còn tranh thủ, phát huy được các giá trị di sản văn hóa quý báu mà các nghệ nhân lưu giữ suốt một đời. Bởi vậy, cần có các chính sách kịp thời để các nghệ nhân yên tâm cống hiến, truyền dạy và lưu giữ các giá trị văn hóa dân gian phi vật thể của dân tộc cho các thế hệ sau.

Có một thực tế là thời gian không chờ đợi những nghệ nhân già. Bởi vậy, khi Nhà nước đã có chính sách hỗ trợ đối với nghệ nhân theo Nghị định 109, tỉnh Nghệ An có Nghị quyết số 29 thì các địa phương cần sớm triển khai kịp thời để giúp các nghệ nhân “không lương” giảm bớt phần nào khó khăn trong cuộc sống. Đừng để xảy ra điều đáng buồn là các nghệ nhân qua đời rồi mới triển khai chính sách…