Nâng cao chất lượng tranh tụng tại Tòa án - Giải pháp đột phá để TAND thực hiện tốt nhiệm vụ bảo vệ công lý (kỳ 1)

Muốn vậy nhất thiết phải có một hệ thống các điều kiện bảo đảm về pháp lý, về tổ chức và cơ sở vật chất phù hợp, khả thi đồng thời với việc hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự, dân sự, hành chính theo hướng phù hợp với các quy định của Hiến pháp năm 2013, các Nghị quyết của Đảng về cải cách tư pháp, đảm bảo cho việc tranh tụng tại Tòa án được thực chất, hiệu quả để Tòa án nhân dân thực hiện tốt nhiệm vụ bảo vệ công lý.

Với tư tưởng và quan điểm như vậy, Báo Công lý xin trân trọng giới thiệu bài viết của Bí thư Trung ương Đảng, Chánh án TANDTC Trương Hòa Bình xung quanh vấn đề trên.

Tranh tụng - Khâu đột phá của cải cách tư pháp

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã căn dặn cán bộ Tòa án: “Trong công tác xử án phải công bằng, liêm khiết, trong sạch. Như thế cũng chưa đủ. Không thể chỉ hạn chế hoạt động của mình trong khung Tòa án. Phải gần dân, hiểu dân, giúp dân, học dân. Giúp dân, học dân để mình thêm liêm khiết, thêm công bằng...”.

Thực hiện lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh, trong suốt 69 năm xây dựng và phát triển, trải qua nhiều giai đoạn cách mạng, hệ thống Tòa án nhân dân luôn khắc ghi và làm theo lời Người bằng những giải pháp công tác cụ thể, thiết thực, trên toàn bộ các mặt công tác của Tòa án. Đặc biệt, trong hoạt động xử án, Tòa án nhân dân các cấp trong toàn quốc đã quán triệt sâu sắc nguyên tắc xem xét, giải quyết các vụ án một cách khách quan, toàn diện, bám sát thực tế, diễn biến vụ án; với phương châm xét xử “đúng người, đúng tội, đúng pháp luật và được đông đảo quần chúng nhân dân đồng tình ủng hộ”, nhằm đem lại sự công bằng, bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa.

Chủ tịch nước Trương Tấn Sang, Trưởng Ban chỉ đạo Cải cách tư pháp Trung ương  làm việc với Ban cán sự Đảng TANDTC 

Để đạt được mục tiêu đó, trong công tác xử án, cùng với việc nghiên cứu kỹ lưỡng hồ sơ, xác minh cẩn trọng chứng cứ, áp dụng pháp luật chính xác trong đánh giá, nhận định vụ án phải công tâm và có tư duy pháp lý khoa học... việc tranh tụng công khai tại phiên tòa là một khâu quan trọng giúp Hội đồng xét xử nhìn nhận đúng bản chất, sự thật của vụ án; trên cơ sở đó, đưa ra những phán quyết có căn cứ đúng pháp luật, đảm bảo khách quan, công bằng, thấu tình, đạt lý trong tất cả các loại vụ việc; đối với các vụ án hình sự, phải xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật dựa trên kết quả tranh tụng công khai, dân chủ, đúng pháp luật tại phiên tòa.

Nhận thức đúng đắn tầm quan trọng của khâu tranh tụng tại phiên tòa đối với việc đưa ra các phán quyết của Tòa án, Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị “Về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới” đã nhấn mạnh: “Việc phán quyết của Tòa án phải căn cứ chủ yếu vào kết quả tranh tụng tại phiên tòa”; Xác định Tòa án có vị trí trung tâm và xét xử là hoạt động trọng tâm trong cải cách tư pháp, Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/06/2005 của Bộ Chính trị về “Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020” một lần nữa yêu cầu: “Nâng cao chất lượng tranh tụng tại các phiên tòa xét xử, coi đây là khâu đột phá của hoạt động tư pháp”; Nghị quyết số 37/NQ-QH13 ngày 23/11/2012 của Quốc hội về công tác phòng, chống vi phạm pháp luật và tội phạm, công tác của Viện kiểm sát nhân dân, của Tòa án nhân dân và công tác thi hành án năm 2013 đã khẳng định yêu cầu: “Tòa án nhân dân tối cao chỉ đạo các Tòa án tiếp tục đẩy mạnh việc tranh tụng tại phiên tòa”. Đặc biệt, tại khoản 5 Điều 103 Hiến pháp 2013 cũng đã quy định rõ: “Nguyên tắc tranh tụng tại phiên tòa được bảo đảm”.

Quán triệt, thực hiện các yêu cầu, chỉ đạo tại các Nghị quyết của Đảng, Quốc hội, thực hiện các quy định của Hiến pháp năm 2013, Tòa án nhân dân tối cao đã triển khai đồng bộ nhiều giải pháp quyết liệt nhằm nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa theo tinh thần cải cách tư pháp. Nghị quyết số 01-NQ/BCS ngày 03/01/2013 của Ban Cán sự Đảng TANDTC; Chỉ thị số 01/2013/CT-TA ngày 05/02/2013 của Chánh án TANDTC về lãnh đạo, chỉ đạo và tổ chức thực hiện các nhiệm vụ trọng tâm công tác của Tòa án nhân dân; Báo cáo của Chánh án Tòa án nhân dân tối cao trước Quốc hội khóa XIII... đã xác định việc đẩy mạnh và nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa là một trong ba giải pháp đột phá quan trọng của hệ thống Tòa án nhân dân (Bao gồm: Nâng cao chất lượng tranh tụng tại Tòa án; đẩy mạnh công tác đào tạo và bồi dưỡng cán bộ Tòa án; Đảm bảo áp dụng thống nhất pháp luật); Yêu cầu Tòa án nhân dân các cấp cần phải tiếp tục đổi mới thủ tục tranh tụng tại phiên tòa theo hướng thực chất, đảm bảo dân chủ, công khai, đúng quy định của pháp luật và phổ biến, quán triệt đến từng cán bộ, công chức trong cơ quan Tòa án nghiêm túc triển khai thực hiện.

Đồng thời, Tòa án nhân dân tối cao đã tổ chức nhiều khóa bồi dưỡng, tập huấn về kỹ năng tổ chức tranh tụng tại phiên tòa, tổ chức phiên tòa mẫu về tranh tụng để nâng cao nhận thức, kỹ năng tranh tụng cho Thẩm phán và Hội thẩm Tòa án; Tổ chức nhiều Hội thảo về “Tranh tụng tại phiên tòa”, “Vai trò của Tòa án trong việc nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa”, “Các giải pháp nâng cao chất lượng tranh tụng”... nhằm nâng cao kiến thức, rút ra những kinh nghiệm, cách làm tốt, đồng thời khắc phục những hạn chế, tồn tại trong tổ chức, điều hành tranh tụng tại phiên tòa. Vì vậy, trong những năm vừa qua, Tòa án nhân các cấp trong toàn quốc đã từng bước triển khai, đẩy mạnh việc tranh tụng tại các phiên tòa xét xử các vụ án hình sự, dân sự, lao động, kinh doanh - thương mại v.v... Kết quả bước đầu đã kéo giảm số lượng các vụ án phải hủy, sửa, hạn chế tình trạng phiến diện, chủ quan trong đánh giá, giải quyết các vụ án, các phán quyết của Tòa án đảm bảo đúng pháp luật, bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. Tuy nhiên, việc nghiên cứu, phân tích bản chất, mục tiêu, nguyên tắc của tranh tụng... vẫn là việc làm cần thiết, là những vấn đề cần làm sáng tỏ để thống nhất nhận thức trong toàn xã hội, trước hết là đối với cán bộ, Thẩm phán và những người làm công tác pháp luật liên quan đến hoạt động xét xử. Trên cơ sở đó, hoàn thiện các quy định pháp luật về tố tụng, củng cố những điều kiện cần thiết về cơ sở vật chất và đội ngũ cán bộ để nâng cao chất lượng tranh tụng tại các phiên tòa tại Tòa án nhân dân theo nội dung Hiến định và định hướng của Đảng.

Bản chất của tranh tụng tại Tòa án

Khái niệm tranh tụng xuất hiện, được áp dụng sơ khai từ thời Hy Lạp cổ đại. Lúc đó, nguyên cáo, bị cáo đã được nhờ người thân của mình bào chữa trước Tòa án. Tiếp sau, tranh tụng được xâm nhập vào La Mã với tên gọi “Thủ tục hỏi đáp liên tục”. Tranh tụng tiếp tục được kế thừa, phát triển trong các giai đoạn sau đó, từng bước được ghi nhận là yếu tố tích cực trong xử án và cho đến nay, hầu hết các nước thuộc hệ thống Luật lục địa và Luật án lệ đều áp dụng. Sự ra đời và phát triển của tranh tụng trong tố tụng gắn liền với sự hình thành và phát triển của các tư tưởng dân chủ, tiến bộ trong lịch sử tư tưởng nhân loại. Ở các quốc gia khác nhau, dù theo hệ thống Thông luật (Common law), hay hệ thống Dân luật (Civil law), hay hệ thống Luật xã hội chủ nghĩa, thì dù ít hay nhiều, bằng các biểu hiện khác nhau, trong tố tụng đều có yếu tố tranh tụng.

Chánh án TANDTC Trương Hòa Bình trao quyết định bổ nhiệm của Chủ tịch nước cho các Thẩm phán

Theo Đại từ điển Tiếng Việt năm 1998, tranh tụng có nghĩa là “kiện tụng”; còn Từ điển Hán - Việt, tranh tụng có nghĩa là “cãi lẽ, cãi nhau để tranh lấy lẽ phải”. Theo Từ điển tiếng Việt của Nhà xuất bản Khoa học - Xã hội năm 1991, tranh tụng có nghĩa là kiện cáo lẫn nhau. Theo nghĩa Hán Việt, thuật ngữ tranh tụng được ghép từ hai cụm từ “Tranh luận” và “Tố tụng”, có ý nghĩa là sự tranh luận trong tố tụng.

Theo Từ điển Luật học năm 2006 (Nhà xuất bản Từ điển bách khoa và Nhà xuất bản Tư pháp), tranh tụng là hoạt động tố tụng được tiến hành tại phiên tòa xét xử, được thực hiện bởi các bên tham gia tố tụng (bên buộc tội và bên bị buộc tội), có quyền bình đẳng với nhau trong việc thu thập, đưa ra chứng cứ nhằm bảo vệ ý kiến, luận điểm của mỗi bên và bác bỏ ý kiến, luận điểm của phía bên kia, dưới sự điều khiển, quyết định của Tòa án với vai trò trung gian, trọng tài.

Theo nghĩa hẹp, tranh tụng chỉ diễn ra tại Tòa án khi xét xử, đó là sự đối đáp, đấu lý giữa các bên đương sự với nhau về chứng cứ, yêu cầu và phản đối yêu cầu của bên kia, để từ đó chứng minh cho đối phương và Tòa án thấy rằng yêu cầu và phản đối của mình là có căn cứ và hợp pháp.

Theo nghĩa rộng, tranh tụng là một quá trình được bắt đầu từ khi có quyết định khởi tố vụ án hay khi các đương sự thực hiện quyền khởi kiện và kết thúc khi bản án, quyết định của Tòa án có hiệu lực pháp luật đối với tất cả các loại vụ án hình sự, dân sự, kinh doanh thương mại, hành chính, lao động... Như vậy, hiểu theo nghĩa rộng, quá trình tranh tụng sẽ bao gồm toàn bộ các giai đoạn khởi tố, khởi kiện, thụ lý vụ án, chuẩn bị xét xử, xét xử sơ thẩm, phúc thẩm và cả giai đoạn xem xét bản án theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm.

Đối với các vụ án hình sự, chủ thể thực hiện tranh tụng tại Tòa án chủ yếu được diễn ra giữa bên buộc tội và bên gỡ tội. Bên gỡ tội bao gồm bị cáo, người bào chữa (Luật sư, Bào chữa viên nhân dân...). Bên buộc tội gồm Viện kiểm sát (kiểm sát viên), người bị hại, nguyên đơn dân sự, người đại diện hợp pháp của họ. Tại phiên tòa, Hội đồng xét xử (Tòa án) thực hiện chức năng là một vị phán quan phân xử, phán xét, có địa vị độc lập với các bên để phân xử một cách khách quan, tuân theo pháp luật. Trong tố tụng hình sự, chức năng xét xử của Tòa án độc lập với chức năng buộc tội và chức năng gỡ tội (bào chữa). Trong tố tụng dân sự, kinh tế, hành chính... Tòa án là người trọng tài, đứng ra phân xử giữa bên khởi kiện và bên bị kiện để ra phán quyết về vụ án. Muốn vậy, để phán quyết của Tòa án có căn cứ, đúng pháp luật, khách quan, công tâm, thấu tình đạt lý, phải trên cơ sở tranh tụng công khai, dân chủ, mọi chứng cứ phải được làm rõ tại phiên tòa xét xử (đối với các vụ án hình sự phải xem xét cả chứng cứ buộc tội và gỡ tội) nhằm đảm bảo đúng sự thật khách quan của vụ án, có như vậy thì phán quyết đó của Tòa án mới đạt đến công lý.

Chánh án TANDTC Trương Hòa Bình chụp ảnh lưu niệm với các học viên tại lễ bế giảng Khóa bồi dưỡng kiến thức lãnh đạo, quản lý cho lãnh đạo TAND cấp tỉnh, quân khu

Trong khoa học luật tố tụng, khái niệm tranh tụng có thể được sử dụng theo các nghĩa khác nhau: 1- Tranh tụng như là một nguyên tắc của tố tụng; 2- Tranh tụng như là một mô hình (kiểu, hệ) tố tụng như các nước theo hệ thống Thông luật (common law). Ở nước ta, căn cứ vào đặc thù của thực tiễn xã hội, hoạt động xét xử của Tòa án chủ yếu là sự kết hợp giữa mô hình tố tụng “thẩm vấn” và tố tụng “tranh tụng”.

Như vậy, có thể hiểu Tranh tụng là hình thức tố tụng, là quá trình các bên thu thập, xuất trình chứng cứ, trình bày lý lẽ, căn cứ quy định của pháp luật để tranh luận, chứng minh nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình; Quá trình tranh tụng được bắt đầu từ khi khởi tố, khởi kiện vụ án và kết thúc khi vụ án đã được giải quyết đúng pháp luật bằng bản án, quyết định của Tòa án nhân dân; Trong quá trình tranh tụng, Tòa án với vai trò là người cầm cân công lý, độc lập với các bên, đứng ra phân xử và đưa ra những phán quyết đúng pháp luật, chủ yếu dựa trên việc nghiên cứu hồ sơ vụ án kết hợp với kết quả tranh tụng trực tiếp tại phiên tòa.

Thông qua quá trình tranh tụng tại Tòa án, Hội đồng xét xử - với vai trò cầm cân công lý - sau khi xem xét, thẩm định toàn diện các chứng cứ, tình tiết, các lý lẽ trình bày của các bên, sẽ làm rõ các chứng cứ, tình tiết có trong hồ sơ vụ án; đồng thời làm rõ các chứng cứ, tình tiết mới được phát hiện tại phiên tòa, nghiên cứu, xem xét để tìm ra bản chất của vụ án, làm cơ sở cho việc ra phán quyết đúng pháp luật.

Thực hiện tranh tụng tại Tòa án theo hướng thực chất, dân chủ, công khai, đúng quy định của pháp luật sẽ khắc phục, triệt tiêu được lỗi chủ quan, phiến diện, xem xét vụ án một chiều của những người tiến hành tố tụng dẫn đến việc ra những phán quyết không đúng, thiếu thuyết phục, không toàn diện, thậm chí trái pháp luật, gây oan sai, làm giảm lòng tin của xã hội đối với các cơ quan pháp luật nói chung, cơ quan Tòa án nói riêng. Do vậy, việc đẩy mạnh và nâng cao chất lượng tranh tụng tại phiên tòa là một giải pháp đột phá quan trọng hàng đầu mà hệ thống Tòa án nhân dân đang tích cực triển khai thực hiện trên phạm vi toàn quốc trong tiến trình thực hiện chiến lược cải cách tư pháp theo định hướng của Đảng.

(Còn nữa)