Kiểm soát khí thải xe máy: Giải pháp cấp thiết bảo vệ môi trường đô thị

Thực trạng ô nhiễm từ phương tiện hai bánh

Theo báo cáo tại Hội thảo "Thực trạng và giải pháp xử lý các vấn đề cấp bách trong công tác bảo vệ môi trường Thủ đô Hà Nội", thành phố hiện là một trong những đô thị có mức độ ô nhiễm không khí cao nhất cả nước. Chỉ số bụi mịn PM2.5 - yếu tố gây nguy hại lớn cho sức khỏe con người thường xuyên vượt quy chuẩn cho phép từ 1,5 đến 2 lần. Riêng trong năm 2023, chỉ có khoảng 15% số ngày tại Hà Nội có chất lượng không khí ở mức tốt, trong khi hơn 34% số ngày rơi vào nhóm kém và xấu.

Một nghiên cứu quy mô lớn được công bố năm 2023 bởi nhóm chuyên gia thuộc Đại học Quốc gia Hà Nội phối hợp cùng các nhà khoa học Anh cho thấy, xe máy là thủ phạm chính gây ô nhiễm không khí trong giao thông tại Thủ đô. Cụ thể, xe máy sử dụng nhiên liệu hóa thạch chiếm tới 87% lượng phát thải CO và 66% lượng bụi mịn PM. Đáng chú ý, tỷ lệ này tăng mạnh vào các khung giờ cao điểm, khi mật độ phương tiện lưu thông dày đặc và khu dân cư bị bủa vây bởi khí độc hại.

Một nghiên cứu khác sử dụng dữ liệu thu thập từ 10 trạm quan trắc ven các tuyến đường lớn như Trung Yên, Minh Khai, Hàng Đậu, Kim Liên, Mỹ Đình, Phạm Văn Đồng... kết luận rằng, trong khoảng thời gian từ 6h đến 22h, phát thải CO từ xe máy dao động ở mức 87%, chỉ giảm xuống dưới 80% vào ban đêm (22h - 5h). Trong khi đó, ô tô chỉ đóng góp khoảng 9% lượng CO và 13% lượng bụi PM, cho thấy mức độ tác động thấp hơn nhiều so với xe máy.

Tính đến cuối năm 2024, Hà Nội ghi nhận hơn 9,2 triệu phương tiện đang hoạt động, trong đó gần 7 triệu là xe máy. Chưa kể, mỗi ngày còn có thêm khoảng 1,2 triệu phương tiện từ các tỉnh khác lưu thông vào nội đô. Tuy nhiên, đa phần trong số đó chưa từng được kiểm định khí thải định kỳ. Hàng triệu xe cũ kỹ, không còn đảm bảo tiêu chuẩn kỹ thuật, vẫn tiếp tục được sử dụng hàng ngày, âm thầm thải độc vào bầu không khí đô thị.

Điều đáng nói, trong khi ô tô đã được kiểm định khí thải bắt buộc từ năm 2006 thì xe máy - loại phương tiện chiếm tỷ lệ áp đảo - vẫn chưa có hệ thống kiểm soát khí thải đồng bộ. Hiện cả Hà Nội và TP.HCM mới chỉ có khoảng 70 cơ sở đăng kiểm ô tô, trong khi để triển khai kiểm định khí thải xe máy, Hà Nội cần ít nhất 400 cơ sở, còn TP.HCM cần tới 600. Sự thiếu hụt nghiêm trọng về cơ sở hạ tầng và nhân lực kỹ thuật đang khiến tiến độ triển khai bị chậm trễ.

Ông Trần Hoàng Phong, đại diện Cục Đăng kiểm Việt Nam, nhận định: “Xe máy chưa có hệ thống đăng kiểm sẵn như ô tô, do đó bắt buộc phải xây dựng một mạng lưới hoàn toàn mới. Nếu triển khai kiểm định đồng loạt trên diện rộng, nguy cơ quá tải là rất lớn. Vì vậy, cần thực hiện theo lộ trình phù hợp, trước mắt tập trung vào nhóm xe cũ, đặc biệt là những xe sản xuất trước năm 2009.”

Ngoài yếu tố kỹ thuật, một rào cản lớn khác đến từ tâm lý xã hội. Nhiều người dân lo ngại chi phí kiểm định, sửa chữa hoặc thậm chí phải thay xe mới. Theo đại diện Hiệp hội các nhà sản xuất xe máy Việt Nam, cần ít nhất 18 tháng truyền thông trước khi triển khai xử phạt, nhằm tạo ra sự đồng thuận xã hội; đồng thời hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho người dân trong quá trình kiểm định, bảo dưỡng, thay thế phụ tùng.

Không chỉ dừng lại ở vấn đề môi trường, ô nhiễm không khí do xe máy còn là mối nguy về sức khỏe. Theo Viện Chính sách Năng lượng EPIC, chỉ cần tiếp xúc với 10 µg/m³ bụi PM2.5 cũng đã đủ làm giảm một năm tuổi thọ. Trong khi đó, số liệu đo được tại khu vực vành đai 3 Hà Nội lên tới 61,5 µg/m³, gần gấp đôi quy chuẩn quốc gia.

Hội Tim mạch Quốc tế cũng từng xếp ô nhiễm không khí ngang hàng với thuốc lá về mức độ nguy hiểm. Một nghiên cứu của Đại học Chicago năm 2022 cho thấy, việc tiếp xúc dài hạn với bụi PM2.5 có thể làm giảm tuổi thọ trung bình hơn hai năm, tương đương với việc hút thuốc lá thường xuyên. Trẻ nhỏ, người cao tuổi và nhóm có bệnh nền là những đối tượng bị ảnh hưởng nặng nề nhất.

Rõ ràng, bài toán kiểm soát khí thải xe máy tại Hà Nội đang ở tình trạng báo động. Nếu không có giải pháp quyết liệt và lộ trình rõ ràng, ô nhiễm không khí sẽ tiếp tục là gánh nặng đè lên sức khỏe người dân và sự phát triển bền vững của Thủ đô.

Kiểm định khí thải - hướng tới giao thông xanh

Trước bối cảnh ô nhiễm không khí do xe máy ngày càng nghiêm trọng, kiểm soát khí thải từ phương tiện hai bánh đã trở thành một yêu cầu cấp bách. Tuy nhiên, để triển khai hiệu quả, Hà Nội cần một lộ trình khoa học và giải pháp đồng bộ, kết hợp giữa chính sách, hạ tầng kỹ thuật và sự tham gia của cộng đồng.

Trước tiên, việc xây dựng hệ thống kiểm định khí thải xe máy cần được xem là ưu tiên hàng đầu. Tuy nhiên, do chưa có mạng lưới kiểm định sẵn như ô tô, việc triển khai phải được thực hiện theo từng giai đoạn, tránh gây quá tải cho hệ thống cũng như người dân. Và như ông Trần Hoàng Phong khuyến nghị, nên ưu tiên nhóm xe sản xuất trước năm 2009 - loại có nguy cơ phát thải cao nhất.

Thứ hai, thành phố cần sớm hoàn thiện hành lang pháp lý cho hoạt động kiểm định khí thải xe máy. Cần ban hành các quy chuẩn kỹ thuật rõ ràng, quy trình kiểm tra minh bạch, đồng thời quy định chế tài xử lý với những phương tiện không đạt chuẩn. Bên cạnh đó, các chính sách hỗ trợ tài chính và kỹ thuật như miễn giảm phí kiểm định, hỗ trợ sửa chữa, thay thế phụ tùng thân thiện với môi trường hoặc chương trình đổi xe cũ lấy xe mới cần được triển khai song hành để tạo điều kiện cho người dân.

Thứ ba, truyền thông và nâng cao nhận thức là yếu tố mang tính nền tảng. Cần đẩy mạnh chiến dịch tuyên truyền về tác hại của khí thải xe máy đối với sức khỏe và môi trường, khuyến khích người dân chủ động kiểm tra, bảo dưỡng xe định kỳ. Theo đại diện Hiệp hội các nhà sản xuất xe máy, việc truyền thông cần thực hiện trong ít nhất 18 tháng trước khi triển khai các chế tài xử phạt, nhằm đảm bảo quá trình chuyển đổi diễn ra suôn sẻ và được ủng hộ.

Về lâu dài, kiểm định khí thải xe máy cần đi kèm chiến lược thúc đẩy giao thông xanh. Phát triển mạng lưới xe máy điện, xe đạp, kết hợp mở rộng giao thông công cộng chính là hướng đi bền vững. Chỉ khi từng cá nhân thay đổi thói quen sử dụng phương tiện và chính quyền vào cuộc quyết liệt, thì mục tiêu giảm ô nhiễm không khí từ giao thông mới có thể trở thành hiện thực, bức tranh giao thông và môi trường đô thị sẽ dần được cải thiện.

Được biết, mới đây, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã công bố dự thảo về lộ trình áp dụng quy chuẩn khí thải đối với xe mô tô, xe gắn máy lưu hành tại Việt Nam. Theo nội dung dự thảo, từ ngày 1/1/2027, quy chuẩn khí thải sẽ được thí điểm tại hai đô thị lớn là Hà Nội và TP.HCM, những nơi đang đối mặt với tình trạng ô nhiễm không khí nghiêm trọng. Từ ngày 1/1/2028, quy định sẽ được mở rộng ra các thành phố trực thuộc Trung ương như Hải Phòng, Đà Nẵng, Cần Thơ và Huế. Đến năm 2030, việc kiểm định khí thải xe máy sẽ được triển khai trên phạm vi toàn quốc.

Ông Nguyễn Tô An - Phó Cục trưởng Cục Đăng kiểm Việt Nam (Bộ Xây dựng) cho biết, đây là văn bản pháp lý đầu tiên tại Việt Nam quy định cụ thể ngưỡng giới hạn phát thải dành riêng cho các phương tiện hai bánh đã và đang sử dụng nhằm kiểm soát ô nhiễm từ giao thông. Dự thảo quy định giới hạn phát thải cho hai thông số chính là Cacbon Monoxit (CO) và Hydrocacbon (HC), được phân loại theo loại động cơ và niên hạn sử dụng phương tiện. Trong khi các mức khí thải được chia từ mức 1 đến mức 4, thể hiện mức độ kiểm soát tăng dần. Quy chuẩn này sẽ là cơ sở pháp lý để triển khai kiểm định khí thải định kỳ, từ đó từng bước loại bỏ các phương tiện sử dụng công nghệ lạc hậu, phát thải cao ra khỏi hệ thống giao thông đô thị.