Hiến pháp mới và vị thế của Tòa án nhân dân

Tòa án là biểu tượng của công lý

Việc xây dựng Nhà nước pháp quyền của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân; tất cả quyền lực thuộc về nhân dân tiếp tục được kế thừa trong Hiến pháp mới của nước ta. Tư tưởng chủ quyền nhân dân và nguyên tắc tổ chức thực hiện quyền lực nhà nước tiếp tục được phát triển trong bản Hiến pháp mới. Nguyên tắc phân công, phối hợp thực hiện quyền lực nhà nước được thể hiện rõ ràng, rành mạch hơn. 

Bằng việc quy định “TAND là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp” (khoản 1 Điều 102), Hiến pháp xác định rõ ràng, cụ thể vị trí, vai trò của TAND trong bộ máy cơ quan nhà nước. TAND là cơ quan duy nhất thực hiện quyền tư pháp, thực hiện chức năng xét xử; là cơ quan duy nhất có quyền ra phán quyết về các vi phạm pháp luật, các tranh chấp theo quy định của pháp luật và về các vấn đề pháp lý liên quan đến quyền, lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. Xử lý các vi phạm pháp luật bằng chế tài nhà nước, giải quyết các tranh chấp bằng quyền lực nhà nước đều thuộc thẩm quyền của Tòa án. Vì vậy, quy định của Hiến pháp là cơ sở hiến định cho việc mở rộng thẩm quyền của Tòa án trong xét xử các loại án, thể hiện xu thế tất yếu của Nhà nước pháp quyền. Hiến pháp khẳng định vị trí trung tâm của Tòa án trong hệ thống tư pháp, vị trí trọng tâm của hoạt động xét xử trong các hoạt động tư pháp.

Cũng là lần đầu tiên ngoài bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, Hiến pháp quy định nhiệm vụ của TAND là bảo vệ công lý. Nhiệm vụ này được xác định xuất phát từ vị trí, vai trò và chức năng của TAND đã được xác định. Là cơ quan có chức năng phán quyết về các vi phạm pháp luật, các tranh chấp pháp lý, TAND có vai trò rất quan trọng không chỉ trong bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ lợi ích nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức cá nhân, mà còn trong bảo vệ lẽ phải, bảo vệ công lý. Khi quyền, lợi ích của mình bị xâm phạm hoặc bị tranh chấp, người dân tìm đến Tòa án để bảo vệ mình, tìm đến công lý. Các nhiệm vụ bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, bảo vệ công lý hòa quyện, bổ sung lẫn nhau như là một thể thống nhất thể hiện vai trò, vị trí của TAND trong xã hội. Vì vậy, có thể nói, Tòa án là biểu tượng của công lý.

Ngoài việc xác định là cơ quan duy nhất thực hiện quyền tư pháp; quy định nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân thể hiện vị trí trung tâm trong hệ thống tư pháp..., Hiến pháp mới còn có những quy định mới thể hiện vị thế quan trọng của TAND trong bộ máy Nhà nước ta. Bên cạnh việc Chánh án TANDTC do Quốc hội bầu, Hiến pháp quy định Thẩm phán TANDTC do Quốc hội phê chuẩn tương xứng với các cán bộ cao cấp khác của cơ quan lập pháp, cơ quan hành pháp; thay cho Chánh án TANDTC, Thẩm phán các Tòa án khác do Chủ tịch nước trực tiếp bổ nhiệm.

Các nguyên tắc về tổ chức và hoạt động của TAND được quy định trong Hiến pháp mới phù hợp với địa vị, bản chất và chức năng của cơ quan tư pháp. Quy định mở về hệ thống TAND gồm TANDTC và các Tòa án khác mở đường cho việc tổ chức Tòa án theo cấp xét xử theo tinh thần Cải cách tư pháp mà Nghị quyết 49 của Bộ Chính trị đã đề ra. Hiến pháp mới kế thừa, phát triển một số nguyên tắc đã được các bản Hiến pháp cũ quy định. Các nguyên tắc như xét xử có Hội thẩm tham gia, nguyên tắc Thẩm phán và Hội thẩm xét xử độc lập, nguyên tắc xét xử công khai, xét xử tập thể, nguyên tắc bảo đảm quyền bào chữa của bị can, bị cáo, quyền bảo vệ lợi ích hợp pháp của đương sự được tiếp tục ghi nhận và phát triển ở mức cao hơn, chính xác hơn và có quy định ngoại lệ hợp lý. Đặc biệt, việc Hiến pháp quy định nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm là một bảo đảm hiến định quan trọng cho việc thực hiện nguyên tắc độc lập xét xử. 

Đồng thời, Hiến pháp bổ sung một số nguyên tắc mới thể hiện tinh thần đổi mới trong Cải cách tư pháp ở nước ta, phù hợp với các công ước quốc tế mà Việt Nam tham gia. Nguyên tắc tranh tụng trong xét xử là một bảo đảm quan trọng giúp cho việc xét xử toàn diện, khách quan, bảo đảm quyền con người, quyền tố tụng của những người tham gia tố tụng, hạn chế thấp nhất các trường hợp oan sai trong hoạt động tố tụng tư pháp nói chung, trong xét xử của Tòa án nói riêng. Nguyên tắc thực hiện chế độ xét xử sơ thẩm, phúc thẩm được quy định trong Hiến pháp là việc nâng lên tầm hiến định nguyên tắc đã được quy định trong Luật Tổ chức TAND và các luật tố tụng tư pháp trước đây nhằm bảo đảm cho việc xét xử đúng đắn, khách quan, bảo vệ quyền con người, bảo vệ công lý.

Nghiên cứu từ thực tiễn cho thấy hoạt động tranh tụng tại phiên tòa vẫn còn hạn chế, tồn tại từ quy định của pháp luật đến vai trò, trách nhiệm của Thẩm phán, Kiểm sát viên, Luật sư, người bảo vệ quyền lợi cho đương sự, với tư cách là chủ thể quan trọng nhất trong hoạt động tranh tụng tại phiên tòa. Mặc dù pháp luật về tố tụng có quy định nhiều nội dung quan trọng cho việc tranh tụng tại phiên tòa. Nhưng hoạt động này hiện nay là vấn đề còn mới đối với nước ta. Về mặt lý luận còn có những quan điểm nhận thức rất khác nhau, hệ thống quy định của pháp luật còn hạn chế, chưa đồng bộ, mâu thuẫn, chưa quy định rõ ràng, ranh giới giữa thủ tục hỏi và thủ tục tranh luận trong các phiên tòa hình sự, dân sự, hành chính. Nội dung phần hỏi đã làm rõ, đầy đủ về nội hàm vụ án nên làm cho phần tranh luận trở nên tẻ nhạt, ảnh hưởng đến vai trò chủ thể của người tham gia tranh tụng như Thẩm phán, Kiểm sát viên, Luật sư.

Quy định vấn đề tranh tụng sẽ tránh trường hợp theo “lệ cũ” khi xét xử chúng ta phụ thuộc quá nhiều vào kết quả của cơ quan điều tra, dễ dẫn đến việc điều tra thế nào kết quả phiên xử sẽ như vậy. Hơn nữa, đây sẽ là những ràng buộc trách nhiệm các bên tham gia tố tụng, luật sư, người làm chứng phải có mặt khi tòa triệu tập. Bởi hiện nay có tình trạng người làm chứng vắng mặt đến 70% các vụ án sơ thẩm được đưa ra xét xử; nhiều luật sư không có mặt tại phiên tòa nên không thể tranh tụng được, như vậy rõ ràng vị thế của Tòa đã bị xem nhẹ. Trước Tòa án, những người tham gia tranh tụng phải có mặt, phải có đối chất, có hỏi chéo, trách nhiệm buộc tội của cơ quan buộc tội, trách nhiệm bào chữa, …

Chủ tịch nước Trương Tấn Sang tặng hoa chúc mừng các Thẩm phán TANDTC được trao quyết định bổ nhiệm tại Phủ Chủ tịch

Hiến pháp mới tạo vị thế mới cho TAND

Việc Hiến pháp mới quy định giao cho TANDTC thẩm quyền bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật (Điều 104) cũng là một điểm mới bảo đảm quan trọng trong cho hoạt động của Tòa án, phù hợp với chức năng áp dụng pháp luật của cơ quan tư pháp. Theo quy định này của Hiến pháp, ngoài việc tổng kết thực tiễn xét xử, ban hành các văn bản hướng dẫn áp dụng pháp luật, TANDTC còn có thể bằng các hình thức khác nhau bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử như thực hiện giám đốc xét xử, ban hành án lệ...

Cùng với Chương VIII, các quy định ở các chương khác của Hiến pháp về quyền con người như quyền bình đẳng trước pháp luật, quyền bất khả xâm phạm về thân thể, quyền được suy đoán vô tội...; quy định về Quốc hội, Chính phủ, Chủ tịch nước, chính quyền địa phương liên quan đến việc phối hợp, phân công và kiểm soát việc thực hiện quyền lực cũng là cơ sở hiến định quan trọng đối với tổ chức và hoạt động của TAND. 

Hiến pháp mới đã tạo ra vị thế mới, điều kiện mới bảo đảm cho tổ chức, hoạt động của TAND trong bối cảnh xây dựng Nhà nước pháp quyền và thực hiện Cải cách tư pháp trong giai đoạn phát triển mới ở nước ta. Tuy nhiên, đó mới chỉ là các quy định cơ bản, chung nhất mang tính ổn định lâu dài cho sự phát triển của đất nước nói chung, hệ thống tư pháp và TAND nước ta nói riêng. Để các quy định của Hiến pháp đi vào cuộc sống và phát huy hiệu lực, các quy định đó sẽ được cụ thể hóa bằng việc ban hành các luật khác nhau, mà trước hết là Luật Tổ chức TAND, các luật tố tụng tư pháp... và có các biện pháp triển khai trên thực tế. Vì thế cho nên, nhiệm vụ của các Tòa án trong năm mới 2014 là rất nặng nề. Trước tiên, các Tòa án trong cả nước phải quán triệt sâu sắc tới toàn thể cán bộ, nhân viên toàn ngành tinh thần mới của Hiến pháp; tăng cường công tác lập pháp trong việc xây dựng Dự án Luật Tổ chức TAND; tích cực, chủ động tham gia xây dựng dự án các luật tổ chức khác như Luật Tổ chức VKSND, Luật Tổ chức Quốc hội, Luật Tổ chức Chính phủ... và các luật tố tụng tư pháp phù hợp với Hiến pháp mới. Đồng thời, Tòa án các cấp cũng cần phải tích cực đổi mới, đổi mới tổ chức, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác, nhất là xét xử đáp ứng yêu cầu mới của Hiến pháp.

Hiến pháp mới tạo ra vị thế mới, điều kiện mới cho sự phát triển của nền tư pháp nước nhà, nhưng Hiến pháp cũng đòi hỏi các TAND nâng cao trách nhiệm, khắc phục khó khăn, khắc phục những hạn chế thời gian qua, tích cực đổi mới về mọi mặt để đáp ứng tinh thần và mục tiêu Cải cách tư pháp là xây dựng một nền tư pháp trong sạch, vững mạnh, dân chủ, nghiêm minh, bảo vệ công lý, từng bước hiện đại, phục vụ nhân dân, phụng sự Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa; hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử được tiến hành có hiệu quả và hiệu lực cao trong một Nhà nước pháp quyền của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân; thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.