Phóng sự - Ghi chép

Thương một đời, đâu phải Tạm Thương

Dương Dũng • 29/03/2025 - 17:20

Đã có nhiều giai thoại về tên gọi "Tạm Thương" của con ngõ này, phần đông người dân tại đây cho rằng cái tên đã xuất hiện từ thời nhà Lý, tức là gần 1 nghìn năm trước.

Theo dòng lịch sử

Hà Nội có biết bao con ngõ, tôi cũng không chắc. Nhưng trên phố Hàng Bông hướng về phía hồ Hoàn Kiếm có một ngõ nhỏ chỉ dài chừng mấy trăm mét, thông với ngõ Yên Thái đối diện chợ Hàng Da vẫn mang đậm hồn cốt của một Hà Nội xưa.

Có những địa danh mà mới nghe tên người ta đã có cảm giác thật gần gũi thân thiết. Ngõ Tạm Thương là một cái tên như vậy. Ðến một lần, có thể bạn sẽ nặng lòng cả đời với nó…

Ngõ Tạm Thương, với lịch sử hàng trăm năm, vẫn giữ được vẻ đẹp mộc mạc, truyền thống giữa sự thay đổi nhanh chóng của xã hội hiện đại.

Khi đến thăm con ngõ này, nhiều du khách không khỏi ngạc nhiên trước hình ảnh quen thuộc của cây đa, giếng nước, sân đình – những đặc trưng không thể thiếu ở các làng quê đồng bằng Bắc Bộ xưa.

Điểm nổi bật đầu tiên là đôi đa cổ thụ, nằm song song với lối vào đình Yên Thái. Mặc dù không có kích thước quá lớn, chỉ cao khoảng 10 mét, nhưng hai gốc đa này đã có tuổi đời lên đến hơn 100 năm.

Mặc dù ngõ chật hẹp và người qua lại đông đúc, nhưng người dân Tạm Thương không hề cảm thấy đôi đa cổ thụ gây cản trở hay chiếm dụng không gian.

Không chỉ vì cây đa là một vật linh thiêng, không thể xâm phạm, mà còn bởi những kỷ niệm sâu sắc gắn liền với nó, khiến chúng chiếm một vị trí quan trọng trong trái tim của người dân nơi đây.

Dù vẻ ngoài bình dị, gần gũi, ngõ Tạm Thương vẫn có những lúc trở nên nhộn nhịp, hối hả đến bất ngờ. Tiếng cười nói, chuyện trò của người đến, kẻ đi như bùng lên luồng sinh khí mới cho không gian nơi đây.

Tại Tạm Thương, có điều gì đó rất đặc biệt mà bất kỳ du khách nào qua đây cũng không thể không thấy xiêu lòng.

Chẳng thế, nhà thơ Chế Lan Viên sau một lần vô tình "lạc chân" vào con ngõ nhỏ này đã từng viết: "Sương giăng mờ trên ngõ Tạm Thương/ Ngõ rất cụt mà lòng xa thẳm/ Ngõ bảy thước mà lòng muôn dặm/ Thương một đời đâu phải Tạm Thương!".

Nét đẹp phố xưa

Theo nhiều bậc cao niên sinh sống trong con ngõ này, khoảng đầu thế kỷ XIX, thời nhà Nguyễn, ở đây có một cái kho để chứa tạm thóc thuế do dân nộp trước khi chuyển vào kho chính, gọi là kho tạm. Vì vậy người ta thường gọi là ngõ Trạm Thương, tức là kho chứa tạm. Sau gọi chệch là Tạm Thương.

Theo sách “Từ điển đường phố Hà Nội” của tác giả Giang Quân: “Ngõ Tạm Thương xưa thuộc thôn Yên Thái, tổng Thuận Mỹ, huyện Thọ Xương cũ. Khoảng đầu thế kỷ 19, nơi này có tên là Trạm Thương, đặt một kho để chứa tạm thóc thuế do dân nộp trước khi chuyển vào kho chính, gọi là kho Tạm Thương nên sau đổi thành ngõ Tạm Thương”.

Ngõ này từ mấy năm nay được biết đến như phố của các món nhậu, nơi có món nem chua rán rất khoái khẩu cùng các thứ đồ nhắm bình dân khác.

Dường như cái định danh “Thương” của ngõ dễ khiến người ta nảy sinh tình thương mến. Nem chua rán ở đây khác hoàn toàn với thứ nem chua Thanh Hóa. Người ta xay thịt và bì lợn, trộn với một ít bột, đem nặn thành hình. Khi nào khách yêu cầu thì mới rán. Nem này không ủ nên không có vị chua chua đậm đà như nem Thanh Hóa, nhưng nó thơm và ngậy hơn nhiều. Ðặc biệt, một đĩa nem bao giờ cũng kèm theo khoai tây chiên và một trong các thứ hoa quả: dưa chuột, củ đậu, xoài… Tương chấm mới thật là thứ đặc biệt. Tương màu đỏ gạch, sóng sánh, có mùi thơm nức như tương bần, mới ngửi thôi đã thấy đã thèm. Vị cay, đậm ăn một lần là nhớ mãi.

Có nhiều giai thoại xoay quanh nguồn gốc tên gọi "Tạm Thương" của con ngõ này, nhiều người ở đây thì tin rằng, cái tên đã ra đời từ thời nhà Lý, tức gần 1 nghìn năm trước.

Giữa ngõ là Đình Yên Thái. Điểm nhấn và cũng là nơi chuyển tiếp từ ngõ Tạm Thương sang Phố Yên Thái, mà thực chất trước kia cũng được gọi là ngõ Yên Thái.

Ngôi đình Yên Thái thờ Nguyên phi Ỷ Lan - một hoàng hậu trung liệt từng buông rèm nhiếp chính, có tài trị quốc thay chồng đánh giặc phương xa.

Bà là vợ của vua Lý Thánh Tông và mẹ của vua Lý Nhân Tông, được nhân dân tôn sùng là nữ nhân hào kiệt, và sau này trở thành phúc thần.

Sở dĩ thế bởi Nguyên phi Ỷ Lan coi trọng nghề nông tang, thương dân nghèo khó, giữ nghiêm phép nước, hoàn thành nhiếp chính khi vua Lý Thánh Tông đi đánh quân Chiêm Thành. Bà được tôn là Thành hoàng của làng Yên Thái.

Tương truyền, khi Nguyên Phi Ỷ Lan nhiếp chính, bà thường đích thân di giá đến ngõ Tạm Thương để kiểm kê kho thóc, đồng thời tham gia trợ cấp cho dân nghèo. Cũng nhiều người cho rằng, chính lòng thương dân của bà đã tạo tiền đề cho sự ra đời của hai chữ "Tạm Thương".

Nhiều người cho rằng, "Tạm Thương" nghĩa là "có ít thì thương tạm, thương ít", thương dân nhưng không có đủ để cho dân.

Theo tư liệu lưu giữ trong đình, ngôi đình Yên Thái được xây dựng từ rất sớm và đến ngày nay vẫn giữ nguyên bố cục của một ngôi đình nhỏ xinh xắn, kiến trúc kiểu chữ công (I) bao gồm nhà tiền đường, nhà thiên hương và gian hậu cung, mang dáng dấp kiến trúc thời Nguyễn.

Đình Yên Thái có một bề dày lịch sử, trong đó còn lưu giữ một khối lượng lớn những di vật, phong phú về loại hình, đa dạng về chất liệu, nhiều về số lượng như bia đá, chuông đồng, kiệu gỗ, nhựa đã, hoành phi, câu đối, đại tự, các đồ khí tự và đặc biệt di tích còn bảo lưu được 10 đạo sắc quý.

Người Hà Nội hào hoa, thanh lịch. Người ngõ Tạm Thương cũng vậy.

Những tâm sự của họ về thời thế, về cái nơi họ đã và đang gắn bó đầy suy tư, trăn trở. Người lớn tuổi thì sống với ký ức đẹp đẽ về con ngõ thân thương này.

Ngõ Tạm Thương luôn mang trong mình một vẻ đẹp đặc biệt, làm xiêu lòng bất cứ du khách nào ghé thăm.

Biết rằng đổi thay là quy luật tất yếu của cuộc sống, nhưng các cụ cao niên vẫn không khỏi buồn lòng khi thấy những người trẻ sớm chịu ảnh hưởng của kinh tế thị trường, về mở quán xá hiện đại... làm thay đổi không gian yên tĩnh. Tạm Thương đã có lịch sử lâu đời vì thế, dù chật chội, dù bất tiện, các cụ vẫn yêu mến nơi này.