Thí điểm Viện kiểm sát khởi kiện vụ án dân sự bảo vệ nhóm dễ bị tổn thương

Bảo vệ lợi ích của các chủ thể dễ bị tổn thương

Trình bày tờ trình, Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao Nguyễn Huy Tiến cho biết, dự thảo Nghị quyết gồm 4 Chương và 19 Điều. Về phạm vi điều chỉnh, Nghị quyết quy định về việc thí điểm Viện kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công.

Theo dự thảo, nhóm dễ bị tổn thương gồm trẻ em, người cao tuổi, người khuyết tật, phụ nữ đang mang thai hoặc đang nuôi con nhỏ dưới 36 tháng tuổi, người có khó khăn trong nhận thức, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự, mất năng lực hành vi dân sự, người dân tộc thiểu số, các đối tượng khác...

Dự thảo quy định 2 trường hợp Viện kiểm sát khởi kiện gồm: Thứ nhất, qua tiếp nhận các nguồn thông tin và đã tiến hành kiểm tra, xác minh theo quy định tại nghị quyết, Viện kiểm sát xác định được hành vi xâm phạm quyền dân sự của các chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương hoặc lợi ích công. Sau khi đã thông báo cho các chủ thể có liên quan và kiến nghị với các cơ quan, tổ chức, cá nhân có trách nhiệm thực hiện quyền khởi kiện nhưng không có chủ thể nào khởi kiện thì Viện kiểm sát khởi kiện.

Thứ hai, trong quá trình giải quyết các vụ án, vụ việc theo thẩm quyền, Viện kiểm sát phát hiện có hành vi xâm phạm quyền dân sự của các chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương hoặc lợi ích công nhưng không thể giải quyết trong cùng vụ án, vụ việc đó.

Sau khi đã thông báo cho các chủ thể có liên quan và kiến nghị với các cơ quan, tổ chức, cá nhân có trách nhiệm thực hiện quyền khởi kiện nhưng không có chủ thể nào khởi kiện thì Viện Kiểm sát khởi kiện.

Theo Viện trưởng Nguyễn Huy Tiến, mục đích ban hành nghị quyết là thực hiện thí điểm VKSND khởi kiện vụ án dân sự công ích nhằm bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương; tháo gỡ khó khăn, vướng mắc trong thực tiễn hiện nay. Đồng thời, đánh giá tính hiệu quả của cơ chế VKSND khởi kiện để bảo vệ quyền dân sự của chủ thể nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công trong trường hợp không có người khởi kiện.

Viện kiểm sát nhân dân tối cao đề nghị Quốc hội cho phép điều chỉnh tên gọi của Nghị quyết thành: “Nghị quyết về việc thí điểm Viện kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự công ích” mà nội dung của Nghị quyết vẫn đáp ứng đúng yêu cầu của Bộ Chính trị tại Kết luận số 120-KL/TW ngày 22/01/2025. Đồng thời, đề nghị Quốc hội cho phép việc xây dựng Nghị quyết thí điểm Viện kiểm sát nhân dân khởi kiện vụ án dân sự công ích theo trình tự, thủ tục rút gọn nhằm đáp ứng yêu cầu thực tiễn, tạo cơ sở pháp lý để VKSND khởi kiện vụ án dân sự công ích để bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân.

Ưu tiên các tiêu chí để lựa chọn Tòa án xét xử

Thẩm tra tờ trình, Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và Tư pháp Hoàng Thanh Tùng cho biết, Thường trực Ủy ban Pháp luật và Tư pháp (UBPLTP) tán thành sự cần thiết ban hành Nghị quyết; thống nhất với đề xuất của cơ quan soạn thảo về xây dựng, ban hành Nghị quyết theo trình tự, thủ tục rút gọn.

Về tên gọi của Nghị quyết, đa số ý kiến trong Thường trực UBPLTP đề nghị giữ tên của Nghị quyết là “Nghị quyết về việc thí điểm VKSND khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công” để bao quát đầy đủ đối tượng được Nghị quyết điều chỉnh, phù hợp với Kết luận 120-KL/TW của Bộ Chính trị và Chương trình lập pháp năm 2025 đã được UBTVQH quyết định. Một số ý kiến tán thành việc điều chỉnh tên gọi của Nghị quyết là “Nghị quyết về việc thí điểm VKSND khởi kiện vụ án dân sự công ích” với lý do nêu trong Tờ trình.

Thường trực UBPLTP đề nghị cơ quan soạn thảo tiếp tục nghiên cứu, làm rõ khái niệm “lợi ích công” với các khái niệm lợi ích quốc gia, dân tộc, lợi ích của Nhà nước, lợi ích công cộng để bao quát đầy đủ và thống nhất với quy định của Bộ luật Dân sự, Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Đất đai và các luật khác có liên quan...

Về các trường hợp VKSND khởi kiện và việc tiếp nhận thông tin, thụ lý, kiểm tra, xác minh, Thường trực UBPLTP cho rằng, việc kiểm tra, xác minh, thu thập thông tin, tài liệu, chứng cứ cần làm rõ hành vi vi phạm có thuộc trường hợp bị xử lý vi phạm hành chính hoặc vi phạm pháp luật hình sự hay không để kiến nghị xử lý theo quy định của pháp luật. Việc thông báo cho các chủ thể có liên quan và kiến nghị với cơ quan, tổ chức, cá nhân có quyền, trách nhiệm khởi kiện chỉ thực hiện khi không thuộc trường hợp xử lý nói trên.

Liên quan tới thẩm quyền xét xử của Tòa án, Thường trực Ủy ban đề nghị làm rõ và quy định cụ thể thứ tự ưu tiên các tiêu chí để lựa chọn Tòa án xét xử như quy định tại Điều 40 của Bộ luật Tố tụng dân sự. Về thẩm quyền khởi kiện, Thường trực UBPLTP đề nghị nghiên cứu quy định tách bạch thẩm quyền của VKSND cấp tỉnh và thẩm quyền của VKSNDTC trong việc khởi kiện vụ án dân sự công ích.

Chỉ áp dụng tại một số địa phương

Phát biểu tại phiên họp, Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn tán thành với sự cần thiết ban hành nghị quyết thí điểm, trong đó quy định cụ thể phạm vi, đối tượng, lĩnh vực áp dụng (như môi trường, an toàn thực phẩm, quyền của người chưa thành niên, trình tự khởi kiện và cơ chế phối hợp với Tòa án) đảm bảo phù hợp với Bộ luật Tố tụng dân sự hiện hành và các văn bản pháp luật liên quan.

Về giới hạn thí điểm, Chủ tịch Quốc hội lưu ý, chỉ áp dụng tại một số địa phương có điều kiện thực hiện thí điểm; xác định thời gian thí điểm 2 năm hoặc 3 năm, sau đó tổng kết, nhân rộng. Đặc biệt cần quan tâm đến nguồn nhân lực hiện có, tăng cường đào tạo về kỹ năng khởi kiện, thu thập chứng cứ và tham gia tố tụng dân sự. Cùng với đó, quan tâm phân bổ ngân sách để hỗ trợ thí điểm được đảm bảo; thiết lập cơ chế giám sát, phối hợp với cơ quan liên quan thành lập ban chỉ đạo và tổ công tác giám sát, đánh giá việc thí điểm thường xuyên, để đảm bảo tính minh bạch, khách quan…

Kết luận nội dung này, Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Khắc Định nêu rõ, Ủy ban Thường vụ Quốc hội cơ bản thống nhất với nội dung của dự thảo Nghị quyết và báo cáo thẩm tra sơ bộ. Trên cơ sở ý kiến tại phiên họp, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đề nghị Viện kiểm sát nhân dân tối cao nghiên cứu tiếp thu để tiếp tục rà soát, chỉnh lý các quy định của dự thảo Nghị quyết đảm bảo tính đồng bộ, thống nhất, khả thi, bám sát tinh thần đổi mới tư duy lập pháp, yêu cầu sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị; thực hiện nghiêm Quy định số 178-QĐ/TW ngày 27/6/2024 của Bộ Chính trị về kiểm soát quyền lực, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực trong công tác xây dựng pháp luật.

Ủy ban Thường vụ thống nhất giữ tên gọi của Nghị quyết là “Nghị quyết về việc thí điểm VKSND khởi kiện vụ án dân sự để bảo vệ quyền dân sự của các chủ thể là nhóm dễ bị tổn thương hoặc bảo vệ lợi ích công” như đã xác định trong Chương trình xây dựng luật, pháp lệnh năm 2025; Tiếp tục rà soát làm rõ nội hàm khái niệm “lợi ích công” và rà soát, quy định cụ thể các chủ thể thuộc nhóm dễ bị tổn thương; không quy định điều khoản "quét".

Nghiên cứu quy định cụ thể thứ tự ưu tiên các tiêu chí để xác định Tòa án có thẩm quyền xét xử vụ án dân sự do VKSND khởi kiện; rà soát, chỉnh lý các quy định về: Thẩm quyền khởi kiện; nhiệm vụ, quyền hạn của VKSND; các biện pháp kiểm tra, xác minh, thu thập thông tin, tài liệu, chứng cứ; căn cứ, điều kiện để VKSND quyết định khởi kiện; sự tham gia của người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan; nguyên tắc tiến hành hòa giải bảo đảm chặt chẽ, phù hợp với quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự và các luật có liên quan.

Phó Chủ tịch Quốc hội đề nghị, Viện kiểm sát nhân dân tối cao nghiên cứu, tiếp thu, hoàn thiện hồ sơ dự án Nghị quyết trình Quốc hội tại Kỳ họp thứ 9. UBPLTP tiến hành thẩm tra chính thức dự án Nghị quyết để báo cáo Quốc hội tại Kỳ họp thứ 9.