Lưu giữ trang phục vỏ cây độc lạ của người Xơ Đăng

Từ thành phố Kon Tum, men theo QL14, chúng tôi tìm về thôn Kon Sơ Tiu, xã Ngok Wang, huyện Đăk Hà tìm gặp nghệ nhân ưu tú A Nian (75 tuổi), người rất am hiểu về văn hoá của người Xơ Đăng. Bên tách trà nóng, nghệ nhân A Nian bắt đầu say sưa kể cho chúng tôi nghe về những câu chuyện, những hồi ức về các nét đẹp văn hóa đặc sắc của người Xơ Đăng.

Theo nghệ nhân A Nian, khi nói đến văn hoá của người Xơ Đăng phải kể đến những trang phục được làm từ vỏ cây. Từ xa xưa, khi nghề dệt thổ cẩm vẫn chưa xuất hiện, người Xơ Đăng vào rừng tìm những vỏ cây, dây rừng làm trang phục.

Để làm được chiếc áo bằng vỏ cây, các thiếu nữ trong làng phải vào tận những cánh rừng già nguyên sinh tìm cây có vỏ vừa có độ rộng, độ dài, độ dẻo, mềm và bền có thể làm tấm khố, áo hay tấm váy. Thường người Xơ Đăng chọn hai loại cây Hmúa và Gdua thân gỗ, mọc nhiều ở tận rừng sâu để làm trang phục.

Vào dịp lễ hội của thôn hoặc làng tổ chức, họ sẽ mặc trang phục được làm từ vỏ cây và đeo thêm chiếc mặt nạ có hình thù kỳ dị, hài hước được đẽo từ tấm gỗ.

“Tuy trang phục vỏ cây không còn được sử dụng rộng rãi, nhưng trong tâm thức của người Xơ Đăng, nó không đơn thuần là để che thân mà còn chứa đựng rất nhiều giá trị văn hóa, phản ánh quá trình phát triển của cả tộc người. Nó còn phản ánh tinh thần đoàn kết, sự giao hòa, gần gũi giữa con người với vạn vật, thiên nhiên”, nghệ nhân A Nian cho hay.

Khi được hỏi về những người phụ nữ còn lưu giữ và biết làm trang phục bằng vỏ cây thì nghệ nhân A Nian luôn miệng giới thiệu nghệ nhân ưu tú Y Der, trú thôn Kon Sơ Tiu, xã Ngọk Réo.

Men theo chỉ dẫn, chúng tôi tìm đến nhà để gặp nghệ nhân ưu tú Y Der (61 tuổi) để tìm hiểu về cách làm trang phục cũng như việc lưu giữ trang trang phục vỏ cây của bà.

Khi biết chúng tôi muốn tìm hiểu về các trang phục làm bằng vỏ cây, nghệ nhân Y Der đã vội xuống nhà, lấy ra những bộ trang phục vỏ cây và xếp ngay ngắn một góc nhà. Nhìn cử chỉ nâng niu, trân trọng những bộ trang phục này của bà cho thấy đó không đơn thuần là trang phục mà còn là ký ức, là vô vàn kỷ niệm…

Nghệ nhân Y Der kể, từ nhỏ bà đã theo mẹ vào rừng tìm vỏ cây để làm trang phục và sử dụng mặc hàng ngày. Năm bà 15 tuổi, thời điểm đó trang phục làm bằng vỏ cây rất thịnh hành và được ưa chuộng. Mỗi năm, bà cùng nhiều chị em trong thôn tiếp nhận rất nhiều đơn hàng.

Để có một trang phục ưng ý, đòi hỏi người nghệ nhân phải duy trì sự tập trung, tỉ mỉ và khéo léo. Sau khi tách vỏ khỏi thân cây, họ sẽ đập dập đều tay cho đến khi để lộ ra lớp vỏ trắng với phần xơ dày dặn, quyện chặt vào nhau.

Tiếp đó, mang đi ngâm giặt và phơi khô nhiều lần rồi những tấm vỏ cây này mới được đem khâu nối lại với nhau bằng dây cây Jrông, tạo ra các bộ trang phục tuy thô sơ nhưng vô cùng chắc chắn.

Theo nghệ nhân Y Der, thông thường, áo sẽ được may theo kiểu dáng cổ tròn, không có tay, toàn bộ chiếc áo chỉ có hai đường khâu được giấu kín ở hai bên nách, mặt trong rất láng vì được mài nhẵn, còn mặt ngoài thường sần sùi hơn. Ngày nay, cây Hmúa hay cây Gdua không còn ở các khu vực chân núi, vì vậy mà bà phải lặn lội vào tận rừng sâu để tìm kiếm, sau đó phải mất khoảng 2-3 ngày để hoàn thiện một chiếc áo, khố, váy.

“Vài chục năm nay, tôi lưu giữ 10 bộ trang phục vỏ cây của cha mẹ để lại. Còn 4 bộ tôi mới làm vào 3 năm trước. Hiện trang phục này không được sử dụng thường xuyên, chỉ dùng vào các dịp Lễ hội như Tết, mừng lúa mới, lễ kết nghĩa… Lúc đó, những bộ trang phục này sẽ được già làng, nam nữ thanh niên mặc để thực hiện những nghi thức, điệu nhảy truyền thống của người Xơ Đăng”, bà Y Der chia sẻ.

Nhiều năm qua, bà Y Der đã cùng nghệ nhân A Nian cố gắng hướng dẫn các thanh niên trong thôn cách chế tác với mong muốn tiếp nối nghề truyền thống độc đáo của dân tộc. Tuy nhiên, thế hệ trẻ Xơ Đăng bây giờ không còn ai mặn mà với trang phục từ vỏ cây.

Những việc làm của nghệ nhân A Nian, Y Der đã và đang đóng góp tích cực vào việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào Xơ Đăng, giúp văn hóa đó sống mãi theo thời gian trên mảnh đất Đăk Hà nói riêng và vùng bắc Tây Nguyên nói chung.