Lễ cúng ma khô của người Mông ở Hà Giang

Theo phong tục của người Mông tại xã Sảng Tủng, huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang, lễ Ma khô là tục lệ tiễn linh hồn người chết về với tổ tiên. Từ “ma” nghĩa là “đangz”, từ “khô” nghĩa là “kruôr”, diễn xuôi theo tiếng Kinh là “ma khô”.

Khác với đám ma tươi là không còn người chết ở trong nhà, đám ma khô là lễ cúng cuối cùng ngụ ý để thả hồn người chết về với tổ tiên, cội nguồn, mong sao linh hồn người chết đựoc siêu thoát, tìm được đường về yên nghỉ với tổ tiên và phù hộ cho gia đình...

Sau khi chôn cất 12 ngày, gia chủ nếu không đủ điều kiện tổ chức lễ ma khô thì có thể nhờ thầy cúng làm lễ gia hạn (còn gọi là lễ hứa lại), sau 1 tháng hay vài năm cũng được, nếu không làm sẽ bị ma quấy rối không cho làm ăn.

Lễ ma khô của người Mông cũng mang ý nghĩa tương tự như lễ giỗ đầu của người Kinh.

Sáng sớm hôm diễn ra lễ ma khô, gia đình có người chết đến mộ lấy hai mảnh tre đặt cạnh mộ (hai mảnh tre buộc chéo nhau, tượng trưng cho linh hồn người chết) mang về nhà. Về đến nhà, thầy cúng đặt hai mảng tre xuống nền nhà và bắt đầu làm lễ khấn gọi hồn người chết về. Nếu mảnh tre đổ úp, nghĩa là linh hồn đã về đựơc đến nhà, nếu mảnh tre đổ ngửa là linh hồn ngưòi chết còn ở bên ngoài, thầy cúng sẽ phải khấn cho đến khi mảnh tre đặt xuống đổ úp mới thôi.

Sau khi “gọi hồn” thành công, người nhà dựng thành hình con bù nhìn có đủ áo quần và khăn vấn đầu từ hai mảnh tre đó, đặt đứng trong một cái mẹt để giữa nhà, xung quanh đặt cơm, rượu, thịt rồi bắt đầu làm lễ cúng.

Lễ bắt đầu với bài khèn cúng “ma khô”. Thầy cúng đi vòng quanh nhà rồi mới vào nhà. Thầy cúng, thầy khèn, thầy kèn cùng xoay người múa may, làm lễ, họ mời người chết về ăn để rồi ra đi thanh thản, không lưu luyến trần gian… Hết một lời cúng lại một lần rót rượu, xúc một thìa cơm, thịt mời linh hồn người chết ăn.

Trong khi đó, những người thân trong gia đình sẽ khóc than bằng thứ ngôn ngữ riêng để thể hiện lòng tiếc thương. Lễ cúng diễn ra giữa tiếng khóc ai oán, tiếng kèn sầu thảm trong không gian tối om lập loè ngọn đèn dầu.

Lễ rước “ma khô” ra đồng diễn ra rất nhanh, sau khi hoàn tất, mọi người đều nhanh chóng trở về nhà gia chủ và tham gia bữa tiệc cúng ma.

Suốt thời gian đó, người làng sẽ qua lại thăm nom, trò chuyện, mỗi ngươi khi đến dự đều mang theo gùi đựng gạo hoặc rượu, lợn, gà, vàng hương, giấy mã và cả tiền sang phúng viếng. Đàn ông, những người già trong nhà, ngoài sân thỉnh thoảng lại nâng chén rượu ngô cay, lặng lẽ với những hoài niệm về người đã mất. Đàn bà, trẻ con đi ra đi vào, đứng quanh nhà, dưới mái hiên. Một số người khác mổ bò, mổ lợn, chuẩn bị nấu nướng để sau khi hoàn tất lễ cúng ma cả làng sẽ cùng ăn cỗ cúng.

Sau khoảng 1 tiếng, thầy cúng hỏi ý kiến “con ma” xem đã có thể dời ra ngoài đồng hay chưa, bằng cách tung hai nửa một gióng tre, nếu hai mặt đối lập nhau tức “con ma” đồng ý.  Sau đó, thầy cúng lấy con bù nhìn trong mẹt ra, từ từ lăn cái mẹt ra khỏi nhà.

Đi đầu đoàn rước ma là những người thân trong gia đình, tiếp đến là thầy trống, thầy khèn, một phụ nữ cầm bó đuốc rơm, vừa đi vừa huơ tay như thể mở đường cho “ma khô”.

Người Mông quan niệm rằng, khi đưa tiễn linh hồn người chết ra khỏi cửa nhà, nếu cái mẹt đổ ngửa là linh hồn người chết vẫn chưa được siêu thoát, thầy cúng sẽ phải khấn lại và phải lăn cái mẹt thêm vòng nữa, cho đến khi cái mẹt đổ úp xuống đất mới thôi. Cuối cùng, khi ra đến mộ, để kết thúc nghi lễ họ sẽ đốt cái mẹt và con bù nhìn để tiễn linh hồn người chết về thế giới bên kia.

Những người khách đến tham dự sẽ được chủ nhà mời ở lại ăn cỗ và uống rượu ngô cay. Mọi người quây quần bên nhau, chia buồn cùng gia chủ trong không khí đầm ấm, thấm đượm tình người.