Khi giấc mơ là “ắc quy châu Á” bằng thủy điện của Lào thành ác mộng

Lào một trong những quốc gia nghèo nhất châu Á, cũng không phải địa danh thường xuyên xuất hiện trên truyền thông quốc tế. Trong vài dịp hiếm hoi báo chí nói về Lào, đó là những dự án thủy điện trên dòng chính và các nhánh của sông Mekong với tham vọng của Vientiane nhằm trở thành "nguồn điện" của châu Á. Nhưng giấc mơ đó biến thành ác mộng.

Theo đó, vào tối 23/7, một trong năm đập phụ tại dự án thủy điện Xe Pian-Xe Namnoy ở tỉnh Attapeu, đông nam Lào đã bị vỡ, khiến lượng nước khổng lồ trút xuống hạ lưu, gây ngập nặng 7 ngôi làng, nhiều người chết và mất tích.

Dự án xây đập Xe Pian-Xe Namnoy với công suất 410 MW được khởi công từ năm 2013 có giá trị hơn một tỷ USD, được coi là một phần trong chiến lược xây hàng loạt nhà máy thủy điện của Lào để thực hiện tham vọng trở thành "nguồn điện” của châu Á. Đây cũng là một phần trong đại dự án của Công ty Năng lượng Xe Pian-Xe Namnoy (PNPC) ở tỉnh Pakse, với mục tiêu xây dựng một loạt đập thủy điện trên các sông Houay Makchanh, Xe Namnoy và Xe Pian.

Nhưng từ ngày 22/7, tức một ngày trước khi thảm họa xảy ra, công ty Hàn Quốc tham gia dự án, SK Engineering & Construction (SK E&C) đã biết về các vết nứt đầu tiên trên đập phụ D của dự án đập Xepian Xe Nam Noy trên sông Xe Pian, họ bắt đầu sửa chữa đồng thời cảnh báo chính quyền, người dân địa phương. Thế nhưng, việc khắc phục vết nứt gặp khó khăn vì mưa lớn và đường sá nguy hiểm.

Những nỗ lực khắc phục vết nứt và xả nước trên đập chính đã không ngăn được vết nứt khác tiếp tục xuất hiện trên đập phụ này và khiến nó sụp vào 20h ngày 23/7. Tin tức bay đi còn chậm hơn, truyền thông chỉ biết được thông tin này sau đó gần 20 tiếng, tức chiều 24/7.

Người dân không kịp di tản đứng rải rác trên những mái nhà chật hẹp và trò chuyện với nhau, ngăn giữa họ là biển nước mênh mông. Số người bị mất nhà cửa trong vụ vỡ đập ước tính hơn 6.000 người.

Đến chiều 25/7, Thủ tướng Lào Thongloun Sisoulith cho biết đã phát hiện được 26 thi thể trong khi vẫn còn 131 người mất tích. Tất cả đều là người Lào ở tỉnh Attapeu.

Hiện chưa có thông tin về diện tích vùng ngập lụt, chỉ có hình ảnh từ trực thăng cứu hộ cho thấy những vùng biển nước đục ngầu rộng mênh mông trong khi nhà cửa chỉ còn phần mái chưa bị nhấn chìm.

Chính quyền tỉnh Attapeu đã kêu gọi sự giúp từ các cơ quan chính quyền, doanh nghiệp, tổ chức và cả người dân. Các nước lân cận và các nước có liên quan đã bắt đầu đề nghị giúp đỡ Lào đối phó với thảm họa này.

Suốt 5 ngày qua, lực lượng cứu hộ nhiều nước trong đó có Thái Lan, Việt Nam và Nhật Bản đã chung tay nỗ lực cứu hộ những người bị ảnh hưởng bởi vụ vỡ đập thủy điện ở Attapeu.

Ngoài ra, khoảng 20 đội cứu hộ từ nhiều quốc gia đã tham gia vào nỗ lực tìm kiếm và cứu nạn cùng với các tổ chức Lào. Các nhân viên cứu hộ nước ngoài được ưu tiên tại các điểm nhập cảnh để làm thủ tục nhanh chóng.

Dù vậy, theo một quan chức Lào giấu tên cho biết, công tác tìm kiếm cứu hộ mới chỉ được tiến hành ở 30% tổng diện tích 13 ngôi làng bị ảnh hưởng bởi lũ lụt vì sự phức tạp của địa hình và điều kiện khó khăn.

Khi giấc mơ là “ắc quy châu Á” bằng thủy điện của Lào thành ác mộng

Trong thông cáo đưa ra sau vụ vỡ đập, International Rivers - một nhóm hoạt động vốn đã phản đối việc xây dựng nhiều đập thủy điện ở Lào nói rằng, trong khi Lào cho xây nhiều nhà máy thủy điện hơn, thì hệ thống cảnh báo an toàn lại thường thiếu vắng trong thiết kế. Cảnh báo thường được đưa ra rất trễ và không có tác dụng trong việc đảm bảo người dân được báo trước để bảo vệ bản thân và gia đình.

Tổ chức này cũng cho biết, sự cố với đập Xe-Pian Xe-Namnoy còn cho thấy những nguy cơ lớn liên quan đến những thiết kế đập không thể đáp ứng điều kiện thời tiết cực đoan, trong khi các hiện tượng thời tiết cực đoan và khó lường đang ngày càng diễn ra thường xuyên hơn tại Lào và khu vực vì biến đổi khí hậu.

Hãng thông tấn nhà nước Lào KPL cho biết, sự cố vỡ đập xảy ra tại công trình thủy điện đang được xây dựng bởi Công ty Năng lượng Xe Pian Xe-Namnoy. PNPC là công ty liên doanh được thành lập vào tháng 3/2012 giữa một doanh nghiệp nhà nước Lào với hai doanh nghiệp Hàn Quốc và một doanh nghiệp Thái Lan.

Yonhap dẫn lời một quan chức của SK E&C, tức doanh nghiệp Hàn Quốc cho biết, khu vực nơi con đập được xây dựng đã chịu ảnh hưởng của mưa lớn gấp 3 lần mức bình thường, đây cũng là nguyên nhân gây ra sự cố vỡ đập.

Chủ tịch SK E&C Ahn Jae Hyun cùng các lãnh đạo công ty đã rời Hàn Quốc tới Lào để đánh giá mức độ thiệt hại và hỗ trợ các chiến dịch cứu hộ tại đây. Công ty điều động máy bay trực thăng từ Thái Lan tới giải cứu những người bị mắc kẹt giữa dòng nước lũ.

Theo Yonhap, dự án thủy điện tại Lào được kỳ vọng là nguồn doanh thu lớn cho SK E&C trong những năm tới. Công ty này là một thành viên của Tập đoàn SK, một trong 3 tập đoàn lớn nhất Hàn Quốc.

Với đất nước nằm gọn trong lục địa và có địa hình phần nhiều núi non,  chính phủ Lào nhìn thấy sông Mekong và lượng nước chảy qua hệ thống sông ngòi của họ chính là tiềm năng phát triển kinh tế. Trước khi con đập phụ bị sập, dự án thủy điện Xe-Pian Xe-Namnoy ở tỉnh Attapeu là một phần của tham vọng đó.

Trong nhiều năm qua, Lào đã xây dựng hoặc lên kế hoạch xây dựng nhiều nhà máy thủy điện, đặc biệt là trên sông Mekong, bất chấp những cảnh báo về tác động tiêu cực. Lượng điện này hầu hết được bán sang các nước láng giềng như Thái Lan, trở thành một trong những nguồn thu chính của Lào.

Theo ước tính của Hiệp hội Thủy điện Quốc tế (IHA), Lào có tiềm năng thủy điện tới 26,5 GW, thuộc một trong những quốc gia Đông Nam Á có tài nguyên thủy điện dồi dào nhất. Đặc biệt, ngành năng lượng của Lào tăng trưởng mạnh mẽ khi chính phủ mở cửa lĩnh vực này cho các nhà đầu tư nước ngoài từ năm 1993.

Hiện, Lào đang vận hành 42 nhà máy điện trên toàn quốc, trong đó có 39 nhà máy thủy điện. Tổng cộng 53 nhà máy thủy điện đang được xây dựng hoặc đã được lên kế hoạch, cùng với hơn 90 nhà máy thủy điện khác sẽ được xây dựng trong những năm tới.

Thủy điện được coi là giải pháp cung cấp năng lượng giá rẻ ở Lào. Tuy nhiên, các chuyên gia đã cảnh báo về những tác động tiêu cực từ những con đập, bao gồm hệ lụy lâu dài với môi trường và nguy cơ với những ngành nghề truyền thống như đánh bắt cá và nông nghiệp tại tiểu vùng sông Mekong. Việc xây đập thủy điện sẽ làm suy giảm sản lượng nông nghiệp, đe dọa an ninh lương thực cũng như gia tăng đói nghèo.

Ủy hội Sông Mekong (MRC) hồi tháng 4 từng công bố một báo cáo chi tiết về sự đánh đổi giữa nguồn nước, năng lượng và lương thực xuất phát từ việc xây dựng 11 đập thủy điện lớn trên dòng chính Mekong cũng như 120 đập trên các dòng nhánh trong 20 năm tới.

Trong báo cáo 3.600 trang, MRC đã cung cấp bằng chứng toàn diện để chứng minh cho những tác động tiêu cực, bao gồm việc lượng cá và phù sa sẽ giảm 30 đến 40% vào năm 2040.

Nhưng bất chấp những cảnh báo, Lào dường như vẫn nỗ lực tăng cường lượng điện sản xuất nhờ khai thác hệ thống sông ngòi, đồi núi ở đất nước không giáp biển này. Thứ trưởng Năng lượng và Mỏ Lào Viraphonh Viravong từng nhiều lần tuyên bố, nếu Lào muốn thoát khỏi tình trạng kém phát triển nhất vào năm 2020, việc phát triển các dự án đập thủy điện ở sông Mekong là lựa chọn duy nhất.