Gương sáng về tinh thần hiếu học của thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa

Khu tưởng niệm thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa được xem là một trong những công trình mang ý nghĩa lịch sử và giáo dục tại TP. Cần Thơ.

Thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa là tấm gương sáng về tình thần yêu nước và hiếu học. Cuộc đời ông gắn với nhiều câu chuyện mang giá trị cao.

Bùi Hữu Nghĩa có hiệu là Nghi Chi, sinh năm 1807, mất năm 1872. Quê tại thôn Long Tuyền, thuộc tổng Định Thới, phủ Định Viễn, Vĩnh Thanh (nay thuộc phường Bình Thuỷ, TP. Cần Thơ).

Ông đỗ thủ khoa vào năm Ất Mùi (1835), sau đó làm quan Tri huyện tại Phước Chánh và trở thành Tri Phủ ở Trà Vang.

Trong suốt thời gian làm quan, Bùi Hữu Nghĩa có những thăng trầm trong sự nghiệp của mình. Tuy nhiên, ông luôn giương cao tinh thần trượng nghĩa và lòng yêu nước.

Năm 1848, ông bị vu oan và kết án tử. Bà Nguyễn Thị Tồn, vợ của ông đã lặn lội tới tận kinh thành Huế kêu oan cho chồng, ông được tha chết và đày ra biên giới Vĩnh Thông.

Cảm khái trước việc làm của bà Nguyễn Thị Tồn, vua Tự Đức ban tặng bà chiếc võng điều có bốn lọng, giữ bà lại kinh thành một tháng để triều thần và các cung phi được gặp gỡ người phụ nữ quả cảm, nhằm nêu gương sáng cho mọi người. Thái hậu Từ Dũ truyền bà vào gặp mặt, hết lời khen ngợi và ban tặng tấm biển son chạm bốn chữ thếp vàng “Liệt phụ khả gia”.

Chồng thoát khỏi oan án nhưng chưa được về nhà thì bà Nguyễn Thị Tồn đã lâm bệnh rồi qua đời ở Biên Hòa vào ngày 24 tháng 11 âm lịch (không rõ năm mất).

Tới năm 1867, ông về quê mở trường học và bốc thuốc chữa bệnh cho dân nghèo. Kể từ sau khi từ quan, chứng kiến cảnh nước nhà bị bọn thực dân đô hộ, thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa luôn bí mật giúp cho quân dân Cần Thơ và Vĩnh Long trong cuộc kháng chiến chống thực dân.

Ông đã dùng nhà mình làm nơi cho các sĩ phu yêu nước tập trung bàn chuyện đánh giặc. Thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa còn bí mật giúp nghĩa quân Phan Tôn - Phan Liêm mở rộng thế lực ở Cần Thơ, Vĩnh Long trong những năm 1867 - 1868 và làm cố vấn cho nghĩa quân Đỗ Thừa Luông - Đỗ Thừa Tự ở Cần Thơ vào năm 1869.

Ngày 18/2/1859, giặc Pháp chiếm Sài Gòn. Sự kiện này là nỗi đau thống thiết chung của toàn dân, mà trước hết là những sĩ phu yêu nước như: Bùi Hữu Nghĩa, Huỳnh Mẫn Đạt, Nguyễn Đình Chiểu, Phan Văn Trị, …

Trong những ngày đau thương của dân tộc, Bùi Hữu Nghĩa đã gần 60 tuổi, không thể trực tiếp tham gia nghĩa quân đánh giặc, nhưng bằng lời thơ thể hiện tinh thần yêu nước nồng nàn, ông đã cổ vũ cho phong trào yêu nước chống Pháp lúc bấy giờ.

Năm 1868, thực dân Pháp nghe tin ông tham gia phong trào Văn Thân nên đã bắt ông giam ở Vĩnh Long, sau đó đưa về Gia Định. Thế nhưng, Bùi Hữu Nghĩa đã tỏ rõ khí tiết bất khuất, không chịu để giặc và bọn tay sai mua chuộc, một lòng với nước nhà: "Đầu tôi không sợ rơi, chỉ sợ phải đội trời chung với kẻ thiêu đốt giang san này". Biết không thể lung lay tinh thần của Bùi Hữu Nghĩa được, chúng buộc phải thả ông.

Cuối cùng, sau một cơn bệnh nặng, thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa từ trần vào ngày 21 tháng Giêng năm Nhâm Thân (1872), thọ 65 tuổi.

Thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa là một nhà thơ, nhà văn và là một nhà viết tuồng nổi tiếng của Việt Nam. Ông để lại cho đời sau nhiều tác phẩm văn học giá trị.

Các tác phẩm nổi tiếng của ông bao gồm: vở tuồng "Kim Thạch kỳ duyên", các bài thơ như: "Ai xui Tây đến", "Văn tế vợ", "Văn tế con gái" và nhiều bài thơ vịnh cảnh, vịnh vật khác..

Đặc biệt vở tuồng “Kim Thạch Kỳ Duyên” của ông đã được trình diễn trên khắp đất Việt và cũng là vở tuồng đầu tiên của Việt Nam được dịch sang tiếng Pháp. Do đó, thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa còn được tôn vinh là một trong bốn “Rồng Vàng” của đất Nam Bộ.

Ngôi mộ của ông trước đây được xây dựng bằng đá ong trong khu vườn Đốc phủ Dương Thân Hỷ. Sau đó, nhân dân làng Bình Thủy lập thần chủ, bài vị và đưa hình ảnh vào thờ trong đình Bình Thủy, còn các học trò lập bài vị thờ ông tại chùa Nam Nhã.

Phần mộ của ông được các thế hệ người dân Cần Thơ chăm sóc, thường xuyên tu bổ, tôn tạo. Năm 1994, mộ thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa được xếp hạng là di tích quốc gia.

Ngày nay, khi người dân trong và ngoài thành phố đến tham quan nơi tưởng niệm thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa, sẽ được nghe kể về những câu chuyện, những giai thoại nổi tiếng về ông. Tên tuổi, đức độ và văn tài của ông sẽ mãi là tấm gương sáng để thế hệ trẻ học tập và noi theo.

Khu tưởng niệm thủ khoa Bùi Hữu Nghĩa cũng là địa chỉ thường xuyên đón người dân, du khách và đặc biệt là học sinh, sinh viên các trường đại học, cao đẳng, phổ thông đến dâng hương, tưởng nhớ. Tên của ông được đặt cho nhiều trường học, đường phố tại TP Cần Thơ và các tỉnh, thành phố trên cả nước.

Tinh thần yêu nước, khí phách hiên ngang và đặc biệt là tinh thần của ông mãi là tấm gương sáng cho lớp lớp con cháu hôm nay và mai sau học tập, noi theo.