Giữ lấy hồn làng đá

Về xứ lạng, hỏi thăm tới Làng đá cổ Thạch Khuyên, được người dân chỉ đi theo con đường tỉnh lộ 235 từ Thị trấn Cao Lộc ngược về phía biên giới Việt – Trung. Ẩn khuất nơi đây là ngôi làng đá Thạch Khuyên xã Xuất Lễ, huyện Cao Lộc, tỉnh Lạng Sơn, đây là ngôi làng vô cùng độc đáo và lưu giữ nhiều điều bí ẩn của một vùng biên ải.

Lấy đá làm thành lũy

Trong cái khung trời chuyển mùa nơi vùng biên, thời tiết cũng không mấy được thuận lợi khi mà những hạt mưa cứ rả rích giữa những cánh rừng Việt Bắc. Từ Thành phố Lạng Sơn đi vào Làng đá Thạch Khuyên khoảng chừng 50 km, chạy dọc theo tỉnh lộ 235 về phía biên giới. Con đường khắc khổ này dường như đang bị “bỏ rơi” theo năm tháng, bởi những “ổ voi” nơi đây có thể nuốt chửng những bánh xe trong nước, khiến cho con đường trở nên nhầy nhụa sau cơn mưa.

ông Tàng Văn Hảo (nguyên Bí thư chi bộ, Trưởng thôn Thạch Khuyên) đứng bên bức tường đá với sự tiếc nuối bởi mỗi ngày tường đá lại bị mai một, giờ chỉ còn lại cái móng.

Ngôi nhà trình tường với hàng rào đá của người dân trong làng đá Thạch Khuyên

Sau khoảng 2 giờ đồng hồ vật lộn trên con đường, chúng tôi cũng tới được ngôi làng nhỏ nằm dưới chân núi giáp danh biên giới với nước bạn Trung Quốc. Tiếp đón chúng tôi, ông Tàng Văn Hảo sinh năm 1957 với hơn 30 năm hoạt động làm Trưởng thôn và bí thư chi bộ của thôn Thạch Khuyên chia sẻ “ Tôi được bố mình là cụ Tàng Văn U kể lại : Trước kia thôn của chúng tôi người dân chỉ bảo nhau và rất chịu khó làm ăn, xung quanh làng là đồng ruộng mầu mỡ, cấy lúa được 2 vụ, trồng 1 vụ ngô, thóc ngô nhiều, bà con trăn nuôi tốt nên những con gia súc, gia cầm như lợn, gà, trâu bò… trong làng nhiều lắm, xóm làng sung túc bình yên.

Một vài hình ảnh tường đá được người dân lấy về làm hàng rào quanh nhà.

Do có của ăn của để, nên nhiều nhóm phỉ ở bên kia biên giới thường xuyên tập kích vào Thạch Khuyên để cướp bóc, làm cho bà con rất lo sợ mỗi khi bị phỉ tấn công. Đến năm 1850 thì một người làm quan cai quản làng có tên là Vi Linh Xương, đã quyết định xây một lũy đá bao quanh làng để bảo vệ người dân trước sự tấn công của bọn phỉ. Năm 1854 sau 4 năm thi công ròng rã. Với sự tham gia của hàng trăm lượt dân công, thì công trình lũy đá bảo vệ làng cũng đã hoàn thành. Làng của chúng tôi có tên là Thạch Khuyên từ đó, Thạch có nghĩa là đá, Khuyên có nghĩa là vòng tròn, một bức tường đá vòng tròn quanh làng, để bảo vệ tính mạng và tài sản của dân làng từ đó. Ông Tàng văn Hảo chia sẻ.

Nhìn những chứng tích của bức tường đá kiên cố còn sót lại ngay trước cửa nhà mình ông Hảo cho biết: Về quy mô của tường đá có móng rộng 3m, chiều cao 5m, bên trên mặt tường người dân đi lại được để tuần tra, đỉnh cao nhất được rào bằng gai tre, gai bồ kết, để ngăn không cho phỉ trèo lên. Ngoài ra trên tường thành còn chuẩn bị nhiều đống đá to bằng củ đậu, hoặc bằng quả bưởi, quả dưa hấu, để khi bị phỉ tấn công thì bà con dân làng dùng đá đó để tấn công không cho chúng lên. Từ năm 1854 khi xây xong tường đá quanh làng lũ phỉ cũng nhiều lần tấn công nhưng chúng đều bó tay trước bức tường đá kiên cố cùng sự quyết tâm chống trả để bảo vệ tài sản của dân làng.

Về kết cầu của bức tường đá ở Thạch Khuyên cũng vô cùng kỳ lạ, những người xây dựng chỉ dùng đá để xếp chồng lên nhau, mà không sử dụng bất cứ vật liệu kết dính nào. Có những viên đá lớn to như cái thúng, nặng cả vài tạ có khi lên cả tấn, cũng có những viên đá nhỏ chỉ bằng cái nắm tay. Tổng thể chiều dài của vòng tròn tường đá là hơn 1000m Hiện những dãy tường đá vẫn đứng vững sau hơn trăm năm tồn tại, mặc cho rêu mốc nắng mưa của thời gian.

Cần sự bảo tồn, phực dựng

Theo lời kể của những người già trong làng, năm 1949 thi khu vực Ba Sơn được giải phóng bởi đội du kích Ba Sơn, từ đó cuộc sống của người dân yên ổn hơn không lo bị phỉ tấn công nữa, bà con trong làng đã bắt đầu lấy đá ở tường thành về để xây nhà, xây chuồng trại, cho nên tường đã không được duy tu bảo dưỡng nữa nó đã xuống cấp dần theo năm tháng, chứ trước đó thì công trình tường đá được bảo tồn gần như nguyên trạng.

Hiện tại thôn Thạch Khuyên hiện nay có 115 hộ dân với 532 nhân khẩu, dân cư chủ yếu là đồng bào Nùng, chiếm 60% số dân của cả thôn. Toàn thôn hiện còn 18 ngôi nhà trình tường và một số đoạn tường rào bằng đá người dân vẫn đang sử dụng. Hằng năm, chính quyền xã Xuất Lễ tổ chức tuyên truyền động viên đến người dân về việc gìn giữ vệ sinh môi trường, vận động các gia đình xếp những viên đá mới thay thế viên cũ hỏng để góp phần gìn giữ lâu dài vẻ đẹp của làng đá. Tuy nhiên, vẻ đẹp của làng đá cổ này vẫn đang đứng trước nguy cơ “mai một” vì tốc độ xây dựng bê tông hóa theo nhu cầu phát triển kinh tế và nhà ở của dân làng.

Chia sẻ về những khó khăn trong công tác bảo tồn làng đá cổ Thạch Khuyên, anh Lương Văn Bạc công chức văn hóa xã Xuất Lễ cho biết: Do nguồn lực của xã hạn hẹp, làng cổ này vẫn chưa được xếp hạng di tích nên việc bảo tồn và phát huy giá trị làng đá cổ rất khó khăn. Bên cạnh đó, các ngôi nhà cổ trình tường cùng các công trình bằng đá là sở hữu của các gia đình, họ có quyền sửa chữa, cải tạo để đảm bảo điều kiện cư trú nên chúng tôi cũng khó vận động họ giữ lại.

Thời gian qua, UBND huyện Cao Lộc đã tổ chức nhiều cuộc khảo sát để xem xét, nghiên cứu khai thác tiềm năng du lịch tại đây, Bên cạnh đó, huyện cũng đã giới thiệu kết nối làng đá Thạch Khuyên với các điểm du lịch khác trong huyện (tuyến: trung tâm huyện Cao Lộc – xã Hải Yến (mô hình dệt thổ cẩm, múa sư tử mèo) – xã Cao lâu – xã Xuất Lễ (làng đá Thạch Khuyên) – Khu du lịch Mẫu Sơn). giai đoạn 2020 – 2025, tầm nhìn đến năm 2030, trong đó hình thành ý tưởng xây dựng kế hoạch về bảo tồn và phát huy “Làng phòng thủ, nhà pháo đài – Làng đá Thạch Khuyên”.

Anh Bạc cho biết: Trong thời gian tới, chúng tôi sẽ tổ chức các hoạt động quảng bá, kêu gọi các tổ chức, cá nhân đầu tư xây dựng, cải tạo cảnh quan làng đá; tham mưu cho huyện để có những chính sách, giải pháp bảo tồn những ngôi nhà cổ. Đồng thời chúng tôi sẽ tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức để người dân địa phương có ý thức gìn giữ, bảo tồn những di sản quý báu đó.

Đặc biệt ở Thạch Khuyên có thể phát triển du lịch cộng đồng, vì người ở đây có đầu óc kinh doanh rất tốt, nhiều người dân trong làng đã mua được nhà ở thành phố Lạng Sơn làm cửa hàng cho thuê nhưng vẫn sống ở trong làng đá, thời chưa xảy ra dịch Covid-19 cũng có rất nhiều đoàn khách du lịch quốc tế tìm vào làng đá để thăm quan, họ vô cùng kinh ngạc khi biết rằng tường đá ở đây chỉ là những viên đá mồ côi xếp lại. Nhưng, ở làng chưa có các loại hình dịch vụ như cơ sở lưu trú và ăn uống nên khách chỉ đến thăm quan xong rồi đi.

Những ngôi nhà trình tường và các công trình bằng đá đã tồn tại, chở che các thế hệ người dân Thạch Khuyên qua thăng trầm lịch sử. Đây là nguồn tài nguyên văn hóa quý giá để huyện Cao Lộc nói riêng và tỉnh Lạng Sơn nói chung khai thác, phát triển du lịch, đóng góp vào sự phát triển kinh tế – xã hội của địa phương.

Ở đây, mỗi viên đá đều có những linh hồn, mang trong mình sự hào hùng, gắn kết vững bền để chống lại kẻ thù. Do vậy, việc bảo tồn phục dựng làng đá để tạo ra một điểm nhấn như là một sản phẩm du lịch ấn tượng ở vùng biên ải là rất cần thiết.