Bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân là nhiệm vụ hàng đầu của Tòa án

Điều 102 Hiến pháp năm 2013 đã quy định, TAND là cơ quan xét xử của nước CHXHCN Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp; TAND có nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ XHCN, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân. Hiến pháp năm 2013 đã có những điểm đổi mới liên quan đến chức năng, vai trò, nhiệm vụ, quyền hạn của hệ thống tư pháp và Tòa án. Những thay đổi này có nhiều điểm thể hiện sự dân chủ hơn, nghĩa là tăng cường việc bảo vệ quyền làm chủ của nhân dân, quyền con người, quyền công dân; tăng cường hệ thống tư pháp để xây dựng “Nhà nước pháp quyền” và “thượng tôn pháp luật”. Như vậy, trong toàn bộ hệ thống chính trị, chỉ có Tòa án có chức năng xét xử, thực hiện quyền tư pháp, điều này phù hợp với nhiều nước trên thế giới.

Theo Luật sư Trương Trọng Nghĩa, Phó Chủ tịch Liên đoàn Luật sư Việt Nam thì: Hoạt động công tố hay điều tra không phải là hoạt động tư pháp. Hoạt động điều tra hình sự thuộc về hành pháp, Viện kiểm sát thực hành quyền công tố cũng là thực hiện chức năng của hành pháp. Còn khi Viện kiểm sát thực hiện kiểm sát tư pháp là làm chức năng giám sát của Quốc hội, vì chỉ có Quốc hội mới có quyền giám sát cả hành pháp lẫn tư pháp. Thực tế, nhiều nước trên thế giới, Tòa án thực hiện quyền tư pháp vươn ra đến cả giai đoạn điều tra, khởi tố và truy tố. Tòa án có quyền phê duyệt hay bác bỏ việc tạm giam; phê chuẩn hay bác bỏ các biện pháp trinh sát, biện pháp nghiệp vụ điều tra, thu thập chứng cứ khi nó xâm phạm các quyền con người, quyền công dân hay có dấu hiệu trái luật.

Việt Nam đã có những thành tựu quan trọng trong việc bảo vệ quyền con người, quyền công dân

Trước đây, Điều 126 Hiến pháp năm 1992 quy định: “TAND và VKSND có nhiệm vụ bảo vệ pháp chế XHCN, bảo vệ chế độ XHCN và quyền làm chủ của nhân dân, bảo vệ tài sản của Nhà nước, của tập thể, bảo vệ tính mạng, tài sản, tự do, danh dự và nhân phẩm của công dân”. Như vậy, Hiến pháp năm 1992 đồng nhất nhiệm vụ của TAND và VKSND, hơn nữa quy định nhiệm vụ “bảo vệ tính mạng, tài sản, tự do, danh dự, nhân phẩm của công dân” được đưa xuống dưới cùng. Hiến pháp 2013, chức năng của Tòa án đã được xác định lại: Tòa án là cơ quan duy nhất thực hiện quyền tư pháp. Nhiệm vụ của Tòa án và Viện kiểm sát cũng đã tách biệt, có phần trùng nhau, nhưng có phần khác nhau. Nhiệm vụ của Tòa án được quy định tại khoản 3 Điều 102 Hiến pháp 2013: “TAND có nhiệm vụ bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ XHCN, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân”. Như vậy, nhiệm vụ “bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân” đã được đưa lên thành nhiệm vụ hàng đầu của Tòa án. Theo đó, quyền tự do của nhân dân, hạnh phúc của con người là mục đích của quyền lực Nhà nước, bao gồm cả quyền tư pháp.

Điều 3 Hiến pháp năm 2013 quy định: “Nhà nước bảo đảm và phát huy quyền làm chủ của nhân dân; công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm quyền con người, quyền công dân; thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, mọi người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện”. Quy định này nhấn mạnh bốn trách nhiệm của Nhà nước: “công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm quyền con người, quyền công dân”, sự quy định này đặt ra trách nhiệm hết sức to lớn và nặng nề cho hệ thống tư pháp, trong đó có trách nhiệm cực kỳ quan trọng của TAND các cấp trong việc bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân.

Để thực hiện tốt nhiệm vụ này, khoản 2, Điều 103 của Hiến pháp 2013 quy định: “Thẩm phán, Hội thẩm xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật; nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm”, đây là nguyên tắc phổ quát trên thế giới, phù hợp với các công ước quốc tế mà Việt Nam tham gia. Việc “nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm”, có nghĩa là những quyết định, bản án được ban hành mà có sự can thiệp là vi hiến và vô hiệu, như vậy quyền hạn và tính độc lập của Thẩm phán, Hội thẩm được tăng lên. Luật sư Trương Trọng Nghĩa bày tỏ: Muốn chống lại sự can thiệp, Thẩm phán vừa phải có dũng khí và tinh thần yêu công lý, còn phải có trình độ và bản lĩnh. Để đảm bảo được nguyên tắc “xét xử độc lập và chỉ tuân theo pháp luật”, Luật Tổ chức TAND (sửa đổi) cần phải thiết kế để đảm bảo độc lập của Thẩm phán xét xử với lãnh đạo đơn vị; độc lập của Tòa án cấp dưới với Tòa án cấp trên; độc lập của Tòa án xét xử dân thường với Tòa án quân sự; độc lập của Tòa án với chính quyền; độc lập của Tòa án với Viện kiểm sát và Cơ quan điều tra…

Hiện nay, việc xây dựng Dự thảo Luật Tổ chức TAND (sửa đổi) đang dựa trên những nguyên tắc nền tảng của quyền lực Nhà nước, trong đó có quyền tư pháp. Những nguyên tắc nền tảng quy định bản chất, tính chất, mục đích của Nhà nước, của chế độ, trong đó tư pháp là một trong ba bộ phận cấu thành đã bám sát các điều từ Điều 1 đến Điều 4 Hiến pháp 2013, đó là những nguyên tắc chung cho toàn bộ hệ thống chính trị, cho toàn bộ Nhà nước. Khi thiết kế hệ thống tư pháp qua việc xây dựng Luật Tổ chức TAND (sửa đổi), Ban soạn thảo đã tuân thủ những nguyên tắc chung đó, đồng thời nhấn mạnh cả những nguyên tắc liên quan trực tiếp đã tạo thành hệ thống những nguyên tắc nền tảng cho hệ thống tư pháp và Luật Tổ chức TAND, nhằm bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ XHCN, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân.