Đi dọc biên cương theo tiếng nhạc

Tạo nên một dòng nhạc cách mạng, hay còn được gọi là nhạc đỏ. Trong kho tàng âm nhạc đó, đề tài biên giới, nhân dân và các lực lượng vũ trang trên biên giới chiếm một vị trí đáng kể với những giai âm đẹp, tạo được dấu ấn sâu sắc trong công chúng cả nước.

Khơi dậy lòng yêu nước

Từ ngàn xưa, trong quá trình mở cõi và gìn giữ giang sơn, cha ông ta đã đặc biệt chú ‎trọng đến biên cương của đất nước. Và, như một lẽ hiển nhiên, biên giới cũng được coi là một phạm trù thiêng liêng trong tâm thức mỗi người dân đất Việt. ‎Một số làn điệu ca trù, chèo, vọng cổ… từ xa xưa cũng đã dựng các tuồng tích đề cập đến vấn đề biên giới, về tình nghĩa giữa hậu phương và người đi trấn thủ chốn địa đầu. Những năm đầu thế kỷ 20, khi “tân nhạc” ra đời, cùng với những ca khúc tiền chiến mang vẻ đẹp thuần khiết thì nhiều nhạc sĩ đã có tư tưởng hướng về biên giới. Đến nay, chúng ta vẫn chưa thể xác định được bài hát nào là tác phẩm đầu tiên viết về biên giới, nhưng theo một số nhạc sĩ gạo cội thì từ năm 1947, nhạc sĩ Phạm Duy - một trong những đại diện đầu tiên của “tân nhạc”, đã đi thực tế tại Lào Cai và sáng tác ca khúc “Bên cầu biên giới”.

Khi xuất hiện, ca khúc này đã được công chúng mến mộ nhiệt thành bởi giai điệu đẹp và ca từ miêu tả hình ảnh biên giới ấn tượng. Điều đáng trân trọng khác là giữa lúc cuộc kháng chiến cứu quốc đang vào giai đoạn cam go nhất, thì ca khúc thể hiện nỗi lòng của tuổi trẻ trước tình cảnh quê hương bị giặc tàn phá, nước nhà trong cảnh lầm than đã có sức lay động rất lớn đến giới trẻ cả nước, thúc đẩy tinh thần yêu nước và trách nhiệm với Tổ quốc: “Ngừng đây soi bóng bên dòng nước lũ. Cầu cao nghiêng dốc trên dòng sông sâu. Sầu vương theo sóng xuôi về cuối trời. Một vùng đau thương chốn làng cũ quê xưa…”. Sau này, nhạc sĩ Phạm Duy cũng có sáng tác thêm một ca khúc nữa được phổ từ bài thơ “Tây Tiến” nổi tiếng của cố nhà thơ Quang Dũng.

Âm nhạc làm ấm lòng những người lính nơi tuyến đầu của Tổ quốc

Một bản hợp xướng đã tồn tại suốt 55 năm qua và vẫn được yêu thích cho đến tận hôm nay là bản hợp xướng “Tiếng hát biên thùy” gồm bốn chương của nhạc sĩ Tô Hải. Nó ra đời cùng năm với sự thành lập của lực lượng Công an vũ trang nhân dân, nay là Bộ đội Biên phòng. Bản giao hưởng đầy hùng tráng, thể hiện tinh thần kiên trung, bất khuất của những người lính làm nhiệm vụ nơi địa đầu vừa ra mắt đã tạo nên một sự chấn động trong giới làm nghề cũng như giới trẻ của thời kỳ ấy. Khi được thu âm, bản giao hưởng đặc sắc này đã được Nhà xuất bản Supraphon của Tiệp Khắc in riêng một đĩa 45 vòng/phút và trong một tuần đã bán đã bán hết năm nghìn đĩa.

Giai đoạn cuối những năm 70, đầu những năm 80 được xác định là thời kì các ca khúc viết về biên giới ra đời nhiều hơn cả. Tìm hiểu về dòng ca khúc viết về đề tài biên giới, có thể nhận thấy các ca khúc có một điểm chung dễ nhận thấy là vẻ đẹp của núi rừng biên tái luôn khiến lòng người rung động. Nhạc sĩ Trần Chung và nhà thơ Lò Ngân Sủn mang đến một vẻ đẹp nao lòng người và rất nên thơ trong “Chiều biên giới”: “Em ơi, có nơi nào đẹp hơn chiều biên giới, khi mùa đào hoa nở, khi mùa sở ra cây, lúa lượn bậc thang mây, mùi tỏa ngát hương bay…”.

Biên cương trong “Gửi em ở cuối sông Hồng” của nhạc sĩ Thuận Yến và nhà thơ Dương Soái lại êm đềm và tràn chảy nỗi nhớ hậu phương: “Anh ở biên cương, nơi con sông Hồng chảy vào đất Việt. Ở nơi ấy mùa này con nước lắng phù sa in bóng đôi bờ…”. Còn trong “Hoa sim biên giới” của nhạc sĩ Minh Quang lại gợi lên những âm hưởng da diết, lãng mạn và chan chứa tình cảm: “Nếu em lên biên giới, Em sẽ gặp bạt ngàn hoa, hoa sim, giữa đồi nắng gió, tím như ai chờ mong…” ca khúc tựa như một lời tâm tình với người bạn gái hậu phương đã được rất nhiều thế hệ những người lính nơi biên giới, hải đảo yêu thích.

Âm nhạc đồng hành cùng người lính

Vào cuối những năm 70, khi tình hình biên giới cả hai tuyến phía Bắc và Tây Nam có nhiều bất ổn, các đoàn quân tiến về tiền phương trong khí thế khẩn trương, quyết tâm giữ vững chủ quyền trên biên giới, hầu hết các nhạc sĩ tên tuổi của nước ta đã đồng hành cùng những người lính bằng hàng chục ca khúc tràn đầy nhuệ khí và tinh thần yêu nước. Nhạc sĩ Phạm Tuyên có  “Chiến đấu vì độc tập tự do”; nhạc sĩ Vũ Trọng Hối ghi tên trong dòng nhạc “biên giới” với “Lời tạm biệt lúc lên đường”.

Từ hình ảnh đôi mắt của những người già và trẻ em đang khóc nơi biên giới, nhạc sĩ Trần Tiến đã viết nên ca khúc “Những đôi mắt mang hình viên đạn”; Nhạc sĩ Thế Hiển thì có bài “Hát về anh”, đề cập trực tiếp tới những hy sinh thầm lặng của người lính biên phòng. Nhạc sĩ Thanh Trúc có “Ngày mai anh lên đường”; Nhạc sĩ Vũ Hoàng sáng tác “Gửi lại em” trong thời kỳ chiến tranh biên giới Tây Nam; Ca khúc “Nơi đảo xa” của nhạc sĩ Thế Song cũng được viết trong thời gian này. Cùng với đó là “Tình ca mùa xuân” - nhạc Trần Hoàn, thơ Nguyễn Loan; “Chút thư tình người lính biển” - nhạc Hoàng Hiệp, thơ Trần Đăng Khoa; “Cánh hoa lưu ly” của nhạc sĩ Diệp Minh Tuyền hay “Mùa xuân bên cửa sổ” của cố nhạc sĩ Xuân Hồng, “Hãy yên lòng mẹ ơi” của Lư Nhất Vũ phổ thơ Lê Giang,

Cố nhạc sĩ Vũ Hiệp Bình, tác giả ca khúc “Chiều biên giới”

Cũng trong giai đoạn này, bản hùng ca “Bốn mươi thế kỷ cùng ra trận” của nhạc sĩ Hồng Đăng được coi là một điểm nhấn ấn tượng với ca từ hừng hực khí thế chiến đấu, quyết tâm bảo vệ quê hương: “Bốn mươi thế kỷ cùng ra trận. Hát tiếp bài ca chống giặc ngoại xâm… Một dải non sông tha thiết yêu thương. Một tiếng nói chung, chỉ một con đường. Lịch sử gọi ta xông lên phía trước. Sẽ viết trọn bài ca anh hùng cứu nước...”.

Cùng với “Bốn mươi thế kỷ cùng ra trận” còn có “Hoa hồng trên điểm tựa” và “Hát trên miền biên giới’ với giai điệu trầm hùng của nhạc sĩ Hồ Bắc: “Chúng tôi đi lên miền Tây, nơi biên cương đang giục giã… Chúng tôi đi trong rừng sâu nghe mênh mang hồn đất nước. Chúng tôi đi ven biển khơi nghe sóng hát tình quê hương. Biên giới bao yêu thương!”. Còn nhạc sĩ Trịnh Công Sơn thì đã sáng tác bài hát “Em ở nông trường, em ra biên giới” vào năm 1981 để tưởng nhớ 20 cô gái thanh niên xung phong ông tình cờ gặp mặt, sau đó, họ đều đã hy sinh ở biên giới Tây Nam.

Nhạc sĩ Thế Song cũng đã từng kể lại hoàn cảnh ra đời của khúc hát “Nơi đảo xa”. Khi ấy, vào tháng 4/1979, ông cùng nhạc sĩ Phạm Tịnh đi thực tế sáng tác, ngược đường ra vùng Đông Bắc của Tổ quốc, đến các đồn biên phòng trên suốt dải biên cương Quảng Ninh. Khi trở về, hai nhạc sĩ dừng chân tại một trạm sửa chữa tàu biển của Hải quân và được các chiến sĩ nơi đây kể về công việc của mình ngoài đảo. Chợt có một chiến sĩ đề nghị: “Anh viết cho chúng em một bài hát về những người chiến sĩ ở ngoài đảo xa…”. Lời đề nghị ấy được nhạc sĩ coi như một lời “đặt hàng” đáng yêu, nó đã hối thúc và giúp ông sáng tác thành công ca khúc đã trở thành niềm tự hào của những chiến sĩ hải quân nói riêng và những người lính biển nói chung.

Trường tồn với thời gian

Lúc sinh thời, cố nhạc sĩ Vũ Hiệp Bình, tác giả của “Chiều biên giới”, “Khúc hát lính Biên phòng”, “Người ơi, người ở”, “Hành khúc người lính không mang quân hàm”, “Tây Hồ hoài niệm” có nhận định rằng, một trong những yếu tố khiến dòng nhạc viết về biên giới có sức lay động lớn và trường tồn lâu bền là hầu hết các ca khúc đều đậm chất trữ tình, chan chứa tình cảm yêu thương gia đình, đôi lứa, đồng đội. Nếu như nhạc thời chiến tranh chống Mỹ đậm chất hùng tráng, có tính cổ vũ chiến đấu cao thì những khúc ca biên giới mềm mại và trữ tình hơn hẳn.

Một điều rất thú vị là trong số lượng đồ sộ các tác phẩm viết về biên giới thì có đến bốn bài hát được đặt tên là “Chiều biên giới”. Ca khúc của nhạc sĩ Trần Chung phổ thơ Lò Ngân Sủn là tác phẩm đầu tiên được đặt tên gọi này. Tiếp đó là “Chiều biên giới” của nhạc sĩ Nguyễn Văn Hiên: “Chiều nay đứng nơi đây trên vùng biên giới. Này em thấy cả trời quê hương mến thương… Chiều biên giới mây bay cuối chân trời trắng xoá. Trên chiến hào này lại vang dội khúc hành quân xa…”. Ca khúc này ông sáng tác khi trực tiếp tham gia chiến đấu tại vùng biên giới phía Tây Nam của Tổ quốc.

Một sáng tác về biên giới của nhạc sĩ Đức Miêng có tên “Lời thương ta ngỏ cùng nhau” với giai điệu mang âm hưởng dân ca: “Chiều biên giới anh thầm nhớ về, nơi em đó bộn bề, bao nỗi nhớ tha thiết. Hỡi anh có biết những lời em thương” lại được khán giả lấy luôn ba từ đầu tiên của ca khúc để làm tên gọi và thường xuyên yêu cầu được nghe qua sóng của Đài Tiếng nói Việt Nam. Sau này, vào năm 1999, một người lính biên phòng là Thiếu tướng, nhạc sĩ Vũ Hiệp Bình đã góp thêm vào một “Chiều biên giới” thứ tư mà hầu hết những chiến sĩ biên phòng hiện nay đều thuộc.

Theo dòng thời gian, một vài ca khúc của dòng nhạc biên giới hiện giờ đã  không còn được biểu diễn trên các sân khấu lớn, trên sóng truyền hình, hay ghi âm, in ra sách, đĩa… nhưng theo thống kê chưa đầy đủ của các nhạc sĩ, thì hầu hết các tác giả thuộc thế hệ nhạc sĩ cách mạng đều có ít nhất một ca khúc sáng tác về đề tài biên giới. Những ca khúc ấy đã và đang vang lên khắp các nẻo biên cương, làm ấm lòng dân bản trăm miền và ấm lòng những người lính nơi tuyến đầu của Tổ quốc.