TS Đào Thị Xuân Lan, Ủy viên Thường trực Ủy ban Tư pháp của Quốc hội: Dự thảo Luật Tổ chức TAND (sửa đổi) đã nâng tầm vị thế TAND, phù hợp với Hiến pháp

PV Báo Công lý đã có cuộc trao đổi với TS. Đào Thị Xuân Lan, Ủy viên Thường trực Ủy ban Tư pháp của Quốc hội xung quanh một số vấn đề mà các đại biểu quan tâm.

PV: Luật Tổ chức TAND hiện hành đã bộc lộ nhiều bất cập, hạn chế cần phải được khắc phục bằng việc sửa đổi, bổ sung để ban hành Luật Tổ chức TAND tới đây. Để khắc phục bất cập thì điều quan trọng nhất là phải xác lập mô hình tổ chức, bộ máy hệ thống Tòa án như thế nào có thể bảo đảm hiệu lực, hiệu quả trong hoạt động, thưa Tiến sỹ?

TS. Đào Thị Xuân Lan: Từ năm 1960 đến nay, hệ thống TAND ở nước ta được tổ chức theo địa giới hành chính. Việc tổ chức này bên cạnh các ưu điểm là đảm bảo cho công tác xét xử bám sát với nhiệm vụ chính trị của các địa phương, bám sát cơ sở, đồng bộ với tổ chức cơ sở Đảng, cơ quan dân cử, các cơ quan tiến hành tố tụng và bổ trợ tư pháp của địa phương... thì việc tổ chức hệ thống TAND theo địa hạt hành chính đã bộc lộ không ít những hạn chế, bất cập, nhất là chưa phát huy được đầy đủ tính độc lập của Tòa án. Nói cách khác, tổ chức và hoạt động của các TAND hiện hành chưa theo kịp với sự phát triển và đòi hỏi của đời sống chính trị, kinh tế và xã hội, phần nào đã làm hạn chế vai trò và sự phát triển, tiến bộ của hệ thống Tòa án, với tư cách là một thiết chế để thực hiện quyền tư pháp của quốc gia. Điều đó đặt ra những yêu cầu, đòi hỏi phải củng cố, kiện toàn hệ thống Tòa án, bảo đảm để Tòa án trở thành công cụ hữu hiệu của Nhà nước trong việc bảo vệ pháp luật và là chỗ dựa tin cậy của nhân dân trong việc bảo vệ công lý.

TS Đào Thị Xuân Lan

Chính vì vậy, Nghị quyết số 49-NQ/TW và Kết luận số 79-KL/TW của Bộ Chính trị đã xác định, phải xây dựng tổ chức bộ máy Tòa án theo thẩm quyền xét xử, không phụ thuộc vào đơn vị hành chính; đồng thời, định hướng đổi mới tổ chức và hoạt động Tòa án theo mô hình bốn cấp: TAND sơ thẩm khu vực; TAND tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương; TAND cấp cao và TANDTC.

Hiến pháp mới vừa được Quốc hội thông qua đã xác định: TAND là cơ quan xét xử của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp, TAND gồm TANDTC và các Tòa án khác do Luật định. Theo tôi, đó là những nguyên tắc hết sức cơ bản, là "kim chỉ nam" cho việc sửa đổi về tổ chức hệ thống và xác định thẩm quyền xét xử của Tòa án các cấp theo tinh thần cải cách tư pháp, sẽ làm cơ sở pháp lý quan trọng cho việc xây dựng hệ thống Tòa án theo thẩm quyền xét xử, phù hợp với nội dung Nghị quyết số 49/NQ-TW và Kết luận số 79-KL/TW mà Bộ Chính trị đã đề ra.

PV: Như vậy, việc xây dựng hệ thống Tòa án theo thẩm quyền xét xử, trong đó có việc tổ chức TAND sơ thẩm khu vực không phụ thuộc vào địa giới hành chính như Ban soạn thảo đưa ra sẽ đề cao tính độc lập, khách quan... rất cần trong giai đoạn hiện nay, thưa Tiến sỹ?

TS. Đào Thị Xuân Lan: Đúng vậy, việc tổ chức TAND sơ thẩm khu vực không phụ thuộc vào địa giới hành chính sẽ đề cao tính độc lập, khách quan, tuân thủ pháp luật trong hoạt động xét xử, hạn chế sự lệ thuộc giữa TAND với cơ quan hành chính Nhà nước ở địa phương.

Thực tế cho thấy, Luật Tổ chức TAND năm 2002 đã quy định, hệ thống tổ chức Tòa án ở nước ta được tổ chức theo đơn vị hành chính. Do được tổ chức theo đơn vị hành chính cấp huyện nên trong nhận thức của các ngành, các cấp, TAND cấp huyện được coi như một đơn vị chức năng thuộc đơn vị hành chính cấp huyện. Điều này có ảnh hưởng đến địa vị pháp lý của TAND cấp huyện, gây khó khăn cho việc xử lý, giải quyết các vấn đề về tổ chức và hoạt động của Tòa án, ảnh hưởng đến việc thực hiện nguyên tắc độc lập xét xử của Tòa án, nhất là trong việc giải quyết các vụ án hành chính, khi một bên trong vụ án là cơ quan hành chính Nhà nước hoặc người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính Nhà nước ở địa phương đó.

Bên cạnh đó, theo mô hình hiện nay, TAND cấp huyện được tổ chức dàn trải, cồng kềnh trong khi số lượng các vụ việc phải giải quyết của mỗi Tòa án không giống nhau, phụ thuộc vào dân số, địa lý, mức độ phát triển kinh tế - xã hội, số lượng tội phạm, tranh chấp dân sự, kinh doanh thương mại… xảy ra trên từng địa bàn. Có nơi quá nhiều việc, ngược lại có nơi lại quá ít việc. Thực tế này đang tạo ra những khó khăn trong việc kiện toàn, nâng cao năng lực và ảnh hưởng đến chất lượng công tác của các Toà án cấp huyện.

Chính vì vậy, việc tổ chức TAND sơ thẩm khu vực không phụ thuộc vào địa giới hành chính không những giải quyết được các bất cập nêu trên, mà quan trọng là sẽ đề cao tính độc lập, khách quan, tuân thủ pháp luật trong hoạt động xét xử; bảo đảm thực hiện có hiệu quả nguyên tắc hiến định về tổ chức và hoạt động của Tòa án, đó là "khi xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm nhândân độc lập và chỉ tuân theo pháp luật; nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân can thiệp vào việc xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm".

PV: Tiến sỹ có thể nói rõ hơn, bên cạnh bất cập về TAND cấp huyện thì hệ thống TAND mô hình cũ còn có gì vướng mắc?

TS. Đào Thị Xuân Lan: Tương tự, thẩm quyền xét xử của mỗi Toà án như hiện nay đang được xác định vừa theo lãnh thổ, vừa theo tính chất các vụ việc đã được quy định trong Luật Tổ chức TAND và các Luật tố tụng, trong đó, TAND cấp huyện có thẩm quyền xét xử sơ thẩm, còn lại các Toà án cấp trên đều có thẩm quyền xét xử hỗn hợp, hoặc vừa phúc thẩm, vừa giám đốc thẩm như của TANDTC, hoặc có đầy đủ cả ba thẩm quyền xét xử theo trình tự giải quyết một vụ án. Đó là vừa sơ thẩm, vừa phúc thẩm, vừa giám đốc thẩm, tái thẩm như thẩm quyền tại Toà án cấp tỉnh. Điều này là chưa thể hiện đúng tính chất hoạt động, vai trò, vị trí của Toà án. Do vậy, thành lập TAND sơ thẩm khu vực cũng như xác lập hệ thống TAND theo mô hình bốn cấp như Dự thảo Luật Tổ chức TAND (sửa đổi) chắc chắn sẽ tháo gỡ được những vướng mắc cơ bản nêu trên.

PV: Phải chăng, đây là những điểm mới, tiến bộ mà Dự thảo Luật Tổ chức TAND (sửa đổi) đã đạt được, thưa Tiến sỹ?

TS. Đào Thị Xuân Lan: Với thực trạng bất cập, vướng mắc mà tôi đã nói ở trên, việc Ban soạn thảo đưa vào Dự thảo sự thay đổi tổ chức Tòa án từ dựa trên tiêu chí địa giới hành chính, sang tiêu chí chức năng, thẩm quyền xét xử là sự đổi mới có tính chất đột phá trong chiến lược cải cách tư pháp, có ý nghĩa bảo đảm nguyên tắc độc lập trong xét xử của Tòa án. Mặt khác, bảo đảm được tính hiệu lực và hiệu quả của toàn bộ hệ thống Tòa án, khắc phục được những hạn chế, bất cập của mô hình tổ chức hệ thống Tòa án hiện hành, đồng thời đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế.

Theo tôi, Dự thảo mà TANDTC đưa ra lấy ý kiến Quốc hội lần này đã quán triệt được điều đó. Theo cơ cấu, tổ chức TAND bốn cấp thì TAND cấp tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương có thẩm quyền xét xử phúc thẩm các bản án, quyết định của TAND sơ thẩm khu vực có kháng cáo, kháng nghị; xét xử sơ thẩm một số vụ án không thuộc thẩm quyền của TAND sơ thẩm khu vực thuộc địa hạt của tỉnh đó và hướng dẫn nghiệp vụ xét xử đối với các Tòa án cấp dưới; không thực hiện nhiệm vụ giám đốc thẩm, tái thẩm. Vì TAND cấp tỉnh vẫn phải báo cáo công tác trước HĐND cấp tỉnh nên TAND cấp tỉnh vẫn thực hiện một số chức năng giám đốc - kiểm tra đối với bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án cấp dưới; bảo đảm thống nhất về đường lối xét xử; Chánh án TAND cấp tỉnh có quyền kháng nghị giám đốc thẩm, tái thẩm đối với bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án cấp dưới nhưng không thực hiện chức năng xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm...

Về TAND cấp cao, theo Dự thảo Luật thì TAND cấp cao sẽ được thành lập trên cơ sở ba Tòa phúc thẩm hiện nay là đúng. Các Tòa này có thẩm quyền thực hiện chức năng xét xử phúc thẩm các bản án, quyết định sơ thẩm của TAND cấp tỉnh có kháng cáo, kháng nghị và giám đốc thẩm, tái thẩm các bản án, quyết định của Toà án cấp dưới đã có hiệu lực pháp luật nhưng bị kháng nghị.

Theo tôi, việc thành lập và quy định thẩm quyền của Tòa án cấp cao như trên sẽ giảm tải công việc của TANDTC trong xét xử phúc thẩm và giám đốc thẩm như hiện nay, để tập trung thực hiện tốt các nhiệm vụ như: Quản lý hệ thống Tòa án cấp dưới, xây dựng các đề án về cải cách tư pháp và đặc biệt là tổng kết thực tiễn xét xử và hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật trong toàn hệ thống. Đây là những vấn đề cực kỳ quan trọng mà TANDTC sẽ phải đảm nhiệm để góp phần vào việc hoàn thành nhiệm vụ chính trị đã được giao.

PV: Trân trọng cảm ơn Tiến sỹ!