Múa rối cạn Tế Tiêu: Tinh hoa đặc sắc của nghệ thuật truyền thống
Dương Dũng•16/11/2025 - 15:25
Trong khuôn khổ Thăng Long Festival 2025 - Hành trình hội tụ di sản, sáng 16/11, tại khu vực Hồ Văn (Khu di tích Quốc gia đặc biệt Văn Miếu - Quốc Tử Giám) đã có buổi biểu diễn đặc biệt của Phường Rối Tế Tiêu, một trong những phường rối dân gian tiêu biểu còn lưu giữ được nét nguyên bản của nghệ thuật rối truyền thống Việt Nam.
Nhạc cụ phục vụ các tích trò rối cạn Tế Tiêu cũng thuần Việt với nhị, đàn tam, trống cái, trống con, não bạt... Lời hát trong sân khấu múa rối cạn Tế Tiêu không chỉ là các làn điệu dân ca, hát nói, hát ngâm mà còn được chắt lọc từ nhiều thể loại kịch hát dân tộc gồm tuồng, chèo, hát văn, quan họ. Cùng đó, sân khấu rối cạn có thể cố định dưới dạng thủy đình hoặc sân khấu di động để phục vụ việc lưu diễn của phường rối ở bất cứ đâu. (Video: Duơng Dũng).
Chủ đề của các vở diễn múa rối cạn thường gắn liền với cuộc sống lao động sản xuất hay những vở diễn từ các truyện cổ tích, ngụ ngôn mang tính chất giáo dục cao. Điểm khác biệt rõ nét của rối cạn Tế Tiêu so với các phường rối khác là rối tuồng.
Nếu như các phường rối thường diễn các tích chèo cổ thì rối Tế Tiêu lại diễn các tích tuồng cổ. Rối Tế Tiêu tích hợp được những trích đoạn tuồng kinh điển. Việc chuyển hóa chất tuồng vào nghệ thuật rối được thực hiện một cách nhuần nhuyễn, tự nhiên.
Từ những động tác mộc mạc, tiếng trống rộn ràng, đến các tích trò dân gian quen thuộc, Rối Tế Tiêu mang đến một thế giới đầy sắc màu, nơi những con rối kể lại câu chuyện văn hóa Việt theo cách dung dị mà lôi cuốn. (Ảnh: Duơng Dũng).
Phường rối lưu giữ được hàng nghìn con rối rất sinh động, trong đó có khoảng 100 con rối cổ. Trong hơn 100 tích trò của rối Tế Tiêu có hơn 20 tích trò là rối tuồng cha ông để lại như: Chém tá trích trong vở tuồng Sơn Hậu, Thoát Hoan chui ống đồng, Thạch Sanh chém trăn tinh, Thánh Gióng đánh giặc Ân... Ngoài rối tuồng, phường rối Tế Tiêu cũng biểu diễn cả rối chèo, ví, kịch...
Bên cạnh những vở diễn truyền thống, người Tế Tiêu còn sáng tạo và biểu diễn những vở rối mới, phản ánh đời sống xã hội đương đại, trẻ trung, hiện đại, vui tươi để đến gần hơn với khán giả, đặc biệt là những người xem trẻ.
Theo Sở Văn hóa và Thể thao TP Hà Nội, trên địa bàn thành phố hiện có 6 di sản múa rối thì có tới 5 di sản rối nước. Duy nhất có phường rối Tế Tiêu có rối cạn. Rối cạn Tế Tiêu ra đời cách đây khoảng 400 năm, đến nay vẫn được người dân làng gìn giữ, phát triển. Năm 2021, rối cạn Tế Tiêu đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. (Ảnh: Duơng Dũng).
Vào thời Lê Trung Hưng, ông Trần Triều Đông sau khi về Tế Tiêu khai hoang, lập làng, dạy người dân trồng lúa đã sáng tạo ra múa rối cạn và truyền lại cho dân làng. Từ đây, trò rối cạn phát triển, trở thành một hoạt động văn hóa tinh thần của cộng đồng cư dân.
Bước vào thời kỳ kháng chiến, múa rối cạn phường rối Tế Tiêu bị gián đoạn. Sau ngày Giải phóng Thủ đô, ông Phạm Văn Bể (đã mất) đã nỗ lực tiếp nối, phục hồi rối cạn Tế Tiêu, đồng thời truyền nghề cho con cháu. Sau này phường rối Tế Tiêu hưng thịnh trở lại.
Rối cạn Tế Tiêu là sự kết hợp hài hòa và tinh tế của các thành phần khác nhau như sân khấu, quân rối, trò và tích trò, kỹ thuật điều khiển, nghệ thuật trình diễn, âm nhạc, văn học, hát thoại... Để điều khiển con rối một cách tròn vai, nghệ nhân phải thật khéo, hóa thân vào nhân vật và có sự phối hợp nhịp nhàng với nhau.
Một số hình ảnh các tiết mục rối cạn Tế Tiêu:
Rối cạn Tế Tiêu "dễ mà khó". Dễ ở chỗ là không như rối nước, sân khấu của rối cạn chỉ cần căng phông, dựng bạt là có thể diễn ở bất cứ nơi nào. Còn khó bởi rối Tế Tiêu là sự kết hợp hài hòa và tinh tế của sân khấu, quân rối, trò, tích trò, kỹ thuật điều khiển, nghệ thuật trình diễn, âm nhạc, văn học, hát thoại... Một vở múa rối cạn tuy chỉ kéo dài từ 3 đến 5 phút nhưng đòi hỏi người trình diễn phải chuẩn bị, luyện tập vài tuần đến vài tháng.Múa rối cạn Tế Tiêu đang có sức sống bền vững và lưu giữ vẹn nguyên những nét tinh hoa "độc nhất vô nhị".Các bạn nhỏ thích thú được xem rối cạn.Thủ đô Hà Nội ngàn năm văn hiến đến nay vẫn lưu giữ những giá trị văn hóa truyền thống đã có tuổi đời hàng trăm năm. Giữa nhịp sống hiện đại đang cuộn chảy từng ngày, vẫn còn đó những giá trị văn hóa truyền thống đang lặng lẽ tồn tại, không ồn ào, không hoa lệ, nhưng đầy sức sống và tự hào.Từ những khúc gỗ chưa có hình, có dáng, qua đôi bàn tay khéo léo cùng sự sáng tạo của mỗi nghệ nhân, những con rối dần thành hình các nhân vật có hồn, có sức sống. Việc tạo hình con rối đòi hỏi sự khéo léo, tỉ mỉ từ đôi bàn tay tài hoa của người nghệ nhân. Đặc biệt, trong công đoạn đục đẽo tạo hình khuôn mặt, mọi chi tiết đều được làm hoàn toàn thủ công, do chính tay nghệ nhân thực hiện, mang đến sự sống động và nét riêng biệt cho từng con rối.Múa rối cạn Tế Tiêu đã góp phần tạo nên một mảng màu đặc biệt trong bức tranh văn hóa đa màu sắc của Hà Nội.Múa rối cạn Tế Tiêu, qua bao thăng trầm, vẫn luôn giữ trọn vẹn những giá trị văn hóa đặc sắc của quê hương.Múa rối cạn Tế Tiêu không chỉ là một phần di sản văn hóa của Hà Nội, mà còn minh chứng cho sức mạnh của tình yêu nghề, yêu nghệ thuật truyền thống của những người dân làng Tế Tiêu luôn mong muốn gìn giữ những di sản văn hóa nghệ thuật truyền thống của Thủ đô không bao giờ bị mai một.Các bạn trẻ thích thú ghi lại khoảnh khắc đẹp. (Ảnh: Duơng Dũng).Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, sự chắt lọc và kế thừa tinh hoa nghệ thuật truyền thống của dân tộc đã làm nên sức sống trường tồn của nghệ thuật rối cạn Tế Tiêu. Những tiếng đàn, tiếng sáo, tiếng trống; những câu hát dân gian... sẽ mãi mà những tham âm vang vọng, là mạch ngầm chảy mãi dưỡng nuôi tâm hồn người dân phường rối Tế Tiêu.Giản dị, hồn hậu, rối cạn Tế Tiêu là một đại diện chân thực và sống động cho tâm hồn mộc mạc, chân chất của người lao động, gắn với môi trường sinh thái tự nhiên của vùng đồng bằng sông Hồng và truyền tải những điển tích, những giá trị nhân sinh quan tốt đẹp của cha ông. (Video: Duơng Dũng).
