Khung pháp lý tăng nặng, giảm nhẹ hình sự do TANDTC quy định chi tiết sắp có hiệu lực

Theo đó, ngày 30/9/2025, HĐTP TANDTC thông qua Nghị quyết 04/2025/NQ-HĐTP hướng dẫn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 51 và Điều 52 của Bộ luật Hình sự. Cụ thể, Bộ luật Hình sự hiện hành quy định các tình tiết giảm nhẹ (Điều 55), giảm nhẹ (Điều 52), các quy định này là nền tảng để Hội đồng xét xử (HĐXX) căn cứ áp dụng khi quyết định hình phạt. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy quá trình áp dụng vẫn chưa nhất quán, do đó Nghị quyết lần này đã hướng dẫn cụ thể, mỗi nội dung đều đưa ra ví dụ tình huống để dễ hình dung áp dụng.

Tại Điều 2, Điều 3, Nghị quyết quy định các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự. Tại điểm a, khoản 1, Điều 51 của Bộ luật Hình sự, khi người phạm tội đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm. Việc ngăn chặn hoặc làm giảm nhẹ này được hiểu là “a) “Ngăn chặn tác hại của tội phạm” là khi tội phạm đã được thực hiện và người phạm tội tự mình hoặc có sự tác động khách quan nên đã bằng những khả năng có thể để ngăn chặn không cho tác hại của tội phạm xảy ra;

b) “Làm giảm bớt tác hại của tội phạm” là khi tội phạm đã được thực hiện, tác hại của tội phạm đang xảy ra và người phạm tội tự mình hoặc có sự tác động khách quan nên đã bằng những khả năng có thể để không cho tác hại của tội phạm tiếp tục xảy ra hoặc xảy ra lớn hơn.

Khi áp dụng tình tiết giảm nhẹ này thì mức độ giảm nhẹ trách nhiệm hình sự phụ thuộc vào thái độ của người phạm tội (tự mình hay có sự tác động của người khác, yếu tố khách quan khác) và thực tế tác hại của tội phạm đã được ngăn chặn, được làm giảm bớt.

Ví dụ: Ngay sau khi gây ra tai nạn giao thông, Nguyễn Văn A đã đưa nạn nhân đi cấp cứu kịp thời nên tỷ lệ tổn thương cơ thể của nạn nhân được giảm bớt. Trường hợp này, Nguyễn Văn A được áp dụng tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại điểm a khoản 1 Điều 51 của Bộ luật Hình sự.

Dạng hành vi khác mà người phạm tội hay gặp phải là phòng vệ nhưng vượt quá mức cần thiết dẫn đến phạm tội. Từ nạn nhân nhưng vì hành vi vượt quá mức cần thiết đã chuyển hóa thành tội phạm. Tại điểm c, khoản 1, Điều 51, Bộ luật Hình sự quy định phạm tội trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng. Nghị quyết hướng dẫn rất chi tiết các khái niệm thế nào là vượt quá, vượt quá ở mức độ nào.

Tại khoản 3, Điều 2, Nghị quyết nêu khái niệm: “Phạm tội trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng” quy định tại điểm c khoản 1 Điều 51 của Bộ luật Hình sự là trường hợp người phạm tội để bảo vệ quyền, lợi ích chính đáng của mình, của người khác hoặc lợi ích của Nhà nước, cơ quan, tổ chức mà thực hiện hành vi chống trả rõ ràng quá mức cần thiết, không phù hợp với tính chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi xâm hại.

Để dễ hình dung, Nghị quyết đưa ra ví dụ: “Phạm Văn T dùng dao uy hiếp và đấm vào mặt Nguyễn Văn A. Để bảo vệ mình, A đã giằng co với T, cướp dao và ném xuống sông. Khi T bỏ chạy, A vẫn đuổi theo và lấy đá đập nhiều lần vào người T dẫn đến tổn thương cơ thể tỷ lệ 25%. Hành vi gây thương tích của A đã vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng. Trường hợp này, Nguyễn Văn A được áp dụng tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại điểm c khoản 1 Điều 51 của Bộ luật Hình sự”.

Ngoài ra, Điều 4, Nghị quyết cũng hướng dẫn chi tiết cách áp dụng các tình tiết tăng nặng trách hiệm hình sự quy định tại Điều 52 của Bộ luật Hình sự. Cụ thể như: “Phạm tội có tổ chức”, “Phạm tội có tính chất chuyên nghiệp”, “Phạm tội có tính chất côn đồ”, “Phạm tội vì động cơ đê hèn”… mỗi khoản đều giải nghĩa khái niệm, lý giải nội hàm cụ thể và cho ví dụ chi tiết.

Như vậy, với Nghị quyết trên, HĐTP TANDTC đã góp phần hoàn thiện hơn khung pháp lý mang tính phổ biến, được áp dụng thường xuyên tại tại Điều 51, Điều 52, Bộ luật Hình sự, giúp HĐXX Tòa án các cấp dễ áp dụng, người phạm tội không bối rối khi áp dụng quyền được bào chữa trong vụ án. Nghị quyết 04/2025/NQ sẽ có hiệu lực chính thức vào ngày 15/11/2025.

Văn Kỳ