Dân số - Trung tâm, mục tiêu và động lực của phát triển bền vững
Dự thảo Luật Dân số đang được Chính phủ trình Quốc hội khóa XV xem xét tại Kỳ họp thứ 10 là bước tiến quan trọng trong việc thể chế hóa đầy đủ chủ trương, đường lối của Đảng về công tác dân số trong tình hình mới.
Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn của công tác dân số trong bối cảnh mới
Luật không chỉ kế thừa Pháp lệnh Dân số năm 2003 mà còn mở rộng, bổ sung nhiều chính sách mới, đặt con người - dân số - ở vị trí trung tâm, mục tiêu và động lực của phát triển bền vững quốc gia.
Việc xây dựng Luật Dân số xuất phát từ yêu cầu thực tiễn của công tác dân số trong bối cảnh mới, khi Việt Nam đang bước vào thời kỳ già hóa dân số nhanh, mức sinh giảm dưới mức thay thế ở nhiều địa phương, trong khi tình trạng mất cân bằng giới tính khi sinh vẫn ở mức cao.
Theo Tờ trình của Chính phủ, dự án Luật nhằm thể chế hóa các nghị quyết quan trọng của Đảng như Nghị quyết số 21-NQ/TW (ngày 25/10/2017) về công tác dân số trong tình hình mới; Nghị quyết số 42-NQ/TW (ngày 24/11/2023) về đổi mới, nâng cao chất lượng chính sách xã hội; Kết luận số 149-KL/TW (ngày 10/4/2025) của Bộ Chính trị và Nghị quyết số 72-NQ/TW (ngày 9/9/2025) về tăng cường giải pháp tổng thể trong bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe nhân dân.
Luật Dân số được kỳ vọng sẽ thay thế Pháp lệnh Dân số năm 2003, khắc phục những hạn chế, bất cập hiện nay và tạo cơ sở pháp lý thống nhất, đồng bộ cho công tác dân số và phát triển. Bộ Y tế, cơ quan chủ trì soạn thảo đã kế thừa những quy định còn phù hợp của Pháp lệnh, đồng thời chỉnh lý, sửa đổi, bổ sung nhiều nội dung mới, phù hợp với yêu cầu thực tiễn và xu hướng quốc tế.
So với Pháp lệnh Dân số năm 2003, dự thảo Luật có nhiều điểm mới mang tính đột phá, phản ánh bước chuyển từ “kế hoạch hóa gia đình” sang “dân số và phát triển”, coi dân số không chỉ là quy mô mà là tổng hòa của chất lượng, cơ cấu, phân bố và mối quan hệ hữu cơ với phát triển bền vững. Dự thảo Luật Dân số tập trung vào 6 nhóm nội dung lớn:
Truyền thông, vận động, giáo dục về dân số:
Nâng cao nhận thức, thay đổi hành vi, xóa bỏ định kiến giới và tạo sự đồng thuận xã hội về công tác dân số. Luật quy định rõ trách nhiệm của cơ quan báo chí, tổ chức, cá nhân trong truyền thông; đa dạng hóa hình thức truyền thông trên nền tảng số và các kênh đại chúng.
Duy trì mức sinh thay thế:
Dự thảo đưa ra các chính sách hỗ trợ cụ thể như: tăng thời gian nghỉ thai sản cho phụ nữ sinh con thứ hai thêm 1 tháng; chồng được nghỉ thêm 5 ngày; hỗ trợ tài chính cho phụ nữ sinh đủ 2 con trước 35 tuổi, phụ nữ dân tộc thiểu số rất ít người hoặc sống ở địa phương có mức sinh thấp; ưu tiên mua hoặc thuê nhà ở xã hội cho người sinh đủ hai con.
Giảm thiểu mất cân bằng giới tính khi sinh:
Luật nghiêm cấm lựa chọn giới tính thai nhi dưới mọi hình thức, trừ trường hợp phục vụ chẩn đoán, điều trị bệnh di truyền liên quan đến giới tính. Đồng thời, khuyến khích đưa nội dung “không trọng nam hơn nữ” vào hương ước, quy ước cộng đồng; đình chỉ hành nghề y đối với người tiết lộ giới tính thai nhi trái quy định.
Thích ứng với già hóa dân số:
Đây là nội dung mới, thể hiện sự chuyển hướng chính sách phù hợp với bối cảnh Việt Nam đang bước vào giai đoạn “dân số già”. Luật quy định các biện pháp hỗ trợ chăm sóc người cao tuổi tại nhà, phát triển nguồn nhân lực chuyên ngành lão khoa, khuyến khích hình thành mô hình chăm sóc cộng đồng và thiết lập tổng đài quốc gia tiếp nhận, xử lý thông tin liên quan đến quyền của người cao tuổi.
Nâng cao chất lượng dân số:
Quy định rõ việc tư vấn, khám sức khỏe trước hôn nhân; sàng lọc, chẩn đoán, điều trị bệnh, tật bẩm sinh trước sinh và sơ sinh với nguồn kinh phí do ngân sách nhà nước bảo đảm. Đây là biện pháp quan trọng nhằm giảm gánh nặng y tế, nâng cao thể chất, trí tuệ của thế hệ tương lai.
Các điều kiện bảo đảm thực hiện công tác dân số:
Dự thảo Luật nêu rõ nguồn tài chính thực hiện từ ngân sách nhà nước, quỹ bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế, cùng với sự đóng góp của tổ chức, cá nhân trong nước và quốc tế.
Dự thảo Luật Dân số cũng xác định dân số là trung tâm, mục tiêu và động lực của phát triển. Các yếu tố dân số sẽ được lồng ghép vào chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của quốc gia, từng vùng, ngành, địa phương nhằm bảo đảm phát triển bền vững, hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế với nâng cao chất lượng cuộc sống nhân dân.
Bước chuyển chính sách từ “kế hoạch hóa gia đình” sang “dân số và phát triển”
Một trong những điểm nhấn quan trọng của dự thảo Luật là việc chuyển trọng tâm chính sách dân số từ “kế hoạch hóa gia đình” sang “dân số và phát triển”. Điều này đánh dấu sự thay đổi tư duy căn bản trong công tác dân số của Việt Nam, không chỉ kiểm soát quy mô mà còn hướng đến nâng cao chất lượng, cơ cấu và phân bố dân số hợp lý.
Theo đánh giá của Bộ Y tế, sự chuyển hướng này phù hợp với thực tế Việt Nam đã duy trì mức sinh thay thế trong gần 20 năm, đang tận dụng “thời kỳ dân số vàng”, nhưng đồng thời phải đối mặt với nguy cơ giảm sinh, già hóa nhanh và mất cân bằng giới tính. Do đó, việc hoàn thiện hành lang pháp lý để điều chỉnh linh hoạt, thích ứng với các biến động dân số là yêu cầu cấp thiết hiện nay.
Luật Dân số cũng thể hiện quan điểm xuyên suốt của Đảng: lấy con người làm trung tâm của phát triển; đề cao vai trò, trách nhiệm của cá nhân, gia đình và toàn xã hội trong công tác dân số; bảo đảm quyền con người, bình đẳng giới và quyền được sinh sống khỏe mạnh, hạnh phúc.
Dự thảo Luật Dân số là bước tiến quan trọng, góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật về dân số, hướng tới phát triển bền vững và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực quốc gia. Khi được Quốc hội thông qua, Luật sẽ trở thành nền tảng pháp lý quan trọng để Việt Nam chủ động thích ứng với xu hướng dân số mới, vì mục tiêu “Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.