Nhà rông truyền thống, nơi sinh hoạt của đồng bào Tây Nguyên dịp Tết

Theo thống kê, tỉnh Kon Tum hiện có 7 cộng đồng DTTS tại chỗ, nhưng chỉ có 6 cộng đồng có nhà Rông là Xơ Đăng, Ba Na, Gia Rai, Gié - Triêng, Brâu, Rơ Măm (riêng người Hrê không có nhà Rông).

Nhà Rông của mỗi dân tộc sẽ khác nhau về kết cấu, diện tích, dáng vẻ... nhưng chung quy đều là những căn nhà to, bề thế, hiện diện uy nghiêm, sừng sững tại vị trí trung tâm làng. Đây được xem là biểu tượng cho sức mạnh, niềm kiêu hãnh của cộng đồng dân tộc sinh sống tại đây.

Theo một số tài liệu nghiên cứu, nhà Rông của người Ba Na (Rơ Ngao) thuộc một trong những nhà to cao, bề thế nhất với bề rộng thường từ 6m, ngang từ 12m và cao từ 14m trở lên.

Như tại thành phố Kon Tum có thể kể đến nhà Rông Kon Klor (phường Thắng Lợi, TP Kon Tum), nhà Rông Kon Kơ Tu, Kon Jơ Ri (xã Đăk Rơ Wa, TP Kon Tum), nhà Rông Kon Gung (xã Đăk Mar, huyện Đăk Hà)... Còn với dân tộc Ba Na (Jơ lâng), kết cấu nhà Rông thường có chiều ngang vượt trội, có thể lên đến 25m, tiêu biểu như nhà Rông làng Cheo Leo (xã Tân Lập, huyện Kon Rẫy) dài 25m nhưng chỉ cao 8m.

Đối với cộng đồng Gia Rai, nhà Rông thường nhỏ hơn về quy mô, kích cỡ so với nhà Rông của người Ba Na, còn về tổng thể mang dáng vẻ khá giống nhau, như nhà Rông làng Rắc (xã Ya Xiêr, huyện Sa Thầy), làng Plei Jơ Drơp (xã Ya Chim, TP Kon Tum) thường có cầu thang đi lên từ 2 bên với các cây gỗ nguyên khối có đẽo thành các bậc, hướng chính diện có thể có thêm cầu thang dành riêng cho già làng, thầy cúng sử dụng trong các nghi lễ.

Có thể thấy, tùy vào đặc trưng của mỗi cộng đồng và vùng đất sinh sống sẽ có cách xây dựng nhà Rông khác nhau. Tuy nhiên, theo thời gian, với sự giao thoa văn hóa của các vùng, miền, qua nhiều lần sửa chữa, các nhà Rông cũng có những thay đổi nhất định, giao thoa về kiểu dáng, kiến trúc, tuy nhiên vẫn giữ được một số nét đặc trưng.

Với người Rơ Măm ở làng Le (xã Mô Rai, huyện Sa Thầy) lại có 2 ngôi nhà Rông với vị thế ngang nhau và có chức năng khác nhau là nhà Rông phong tục – nơi diễn ra các lễ tục cúng tế trang nghiêm và nhà Rông văn hóa - nơi sinh hoạt chung của cộng đồng.

Già A Ren (làng Le) nhớ lại, những ngày cách đây nhiều năm trước, khi bà con sắp xếp việc rẫy nương để ở nhà mấy tháng liền để cải tạo, sửa sang nhà Rông phong tục. Từng mái tranh, tấm ván, khúc gỗ được làm thủ công với sự chỉ đạo, ước chừng bằng mắt của những người có kinh nghiệm; già trẻ trai gái ai cũng được phân công nhiệm vụ riêng, chung tay hoàn thiện căn nhà Rông trong sự háo hức, mong chờ.

Với người Rơ Măm, nhà Rông văn hóa có thể tận dụng một số vật liệu hiện đại như tôn, bê tông, sắt thép để làm, nhưng nhà Rông phong tục thì phải bắt buộc làm bằng 100% nguyên liệu tự nhiên. Vì nguyên liệu hiếm dần nên mỗi lần sửa chữa nhà Rông, bà con tìm nguyên liệu rất lâu, có khi từ 1 – 2 năm mới đủ.

Người Rơ Măm cho rằng, nhà Rông phong tục là nơi linh thiêng bởi đó là nơi diễn ra các nghi lễ tâm linh và là nơi cất giữ Yàng. Chính vì vậy, họ kiêng không cho phụ nữ bước lên để tránh làm ô uế, vi phạm đến thần.

Ngày lợp mái nhà Rông phong tục phải chọn ngày tốt, nắng đẹp, khi tiếng chim kêu phía mặt trời mọc, báo hiệu điềm tốt có thể tiến hành lợp mái. Nhà rông của người Rơ Măm không trang trí hoa văn như các dân tộc khác, luôn dựng theo hướng nam hay hướng mặt trời mọc bởi họ quan niệm đó là hướng của sự sống trái với hướng mặt trời lặn là hướng của âm và xui xẻo.

Còn đối với cộng đồng dân tộc ít người Brâu, tại làng Đăk Mế, xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi luôn ra sức gìn giữ bản sắc văn hóa nhà Rông của mình. Sau những lần di cư vì chiến tranh, thiên tai, dịch bệnh, mặc dù phải thay đổi chút ít trong kết cấu, kiểu dáng nhưng vẫn giữ được nhiều bản sắc, vững chãi, làm điểm tựa tinh thần cho bà con dân làng theo năm tháng.

Theo già làng Y Pan – người có uy tín tại làng Đăk Mế cho biết, giữa làng vẫn là nhà Rông “mẹ” nơi tổ chức các nghi lễ quan trọng, hai bên là 2 nhà rông “con” dành cho các hoạt động cộng đồng, văn hóa truyền thống. Bên trong nhà Rông, nhiều vật thiêng được cất giữ kỹ, trong đó nổi bật là Chiêng tha. Nhà rông có kiến trúc đặc biệt với thiết kế vuông vức, tám mái, nóc hình tháp nhọn mang biểu tượng quả bầu, có chạm khắc hình sừng trâu, là biểu tượng cho sức mạnh và đoàn kết.

“Từ khi dân làng di cư vào năm 1991, nhà Rông được dựng lại nguyên bản theo trí nhớ của các già làng, sử dụng 100% vật liệu tự nhiên. Bất cứ hoạt động lễ hội hay vui chơi gì đều diễn ra dưới mái nhà Rông. Thanh niên trai tráng thường xuyên tụ tập sinh hoạt, học tập, ngủ lại nhà Rông như nhà của mình. Dù cuộc sống có nhiều đổi thay nhưng nhà rông vẫn là trái tim của cả dân làng” – già làng Y Pan nói.

Với nhiều chính sách quan tâm, tỉnh Kon Tum hiện là một trong những “điểm sáng” trong công tác bảo tồn nhà Rông truyền thống. Toàn tỉnh hiện có 409 làng có nhà rông với 434 nhà rông; trong đó có 182 nhà rông làm bằng vật liệu truyền thống, 252 nhà rông làm bằng vật liệu bán truyền thống, hiện đại.

Có thể thấy, nhà Rông là không gian linh thiêng của mỗi cộng đồng, một tác phẩm nghệ thuật lớn, hội tụ nhiều tinh hoa trong các lĩnh vực. Ngoài những sinh hoạt mang tính tín ngưỡng, cổ truyền thì hiện nay, nhà Rông còn là nơi cộng đồng các dân tộc tổ chức các hoạt động phù hợp với lối sống hiện đại, văn minh, phát động các phong trào thi đua yêu nước, phát triển kinh tế xã hội, xây dựng nông thôn mới, tuyên truyền cổ động trực quan, gắn biển các hương ước, quy ước của làng về an ninh trật tự, xây dựng cộng đồng văn hóa ở khu dân cư.

Văn Hà