Phật viện Đồng Dương – từ trung tâm Phật giáo đến phế tích hoang tàn

Một thời hoàng kim

Phật viện Đồng Dương được hai nhà khoa học thuộc viện Viễn Đông Bác cổ là L.Finot phát hiện 1901 và H.Parmentier khai quật năm 1902. Theo nội dung văn bia tìm thấy tại đây, vào năm 875, Vua Indravarman II đã cho xây dựng một tu viện Phật giáo và đền thờ vị Bồ Tát bảo hộ cho Vương triều là Laskmindra Lokesvara Svabhyada.

Dưới triều đại Indravarman II trị vì, Kinh đô Vương quốc Chăm Pa lại được dời từ vùng Panduranga trở ra vùng Amaravarti, với Kinh đô là Indrapuara. Đây được xem là một kinh đô hoàn chỉnh, có khu vực hoàng cung, thành quân sự, hệ thống các tháp canh, các di tích tôn giáo, một khu chế tác đá cổ để xây dựng đền đài và những tấm bia đá có khắc Phạn ngữ nằm trong khuôn viên Phật viện… Chính những yếu tố này làm cho Indrapura trở thành một kiểu kinh thành truyền thống giống như kinh đô Sinhapura (Trà Kiệu - Quảng Nam) hay Vijaya (Đồ Bàn - Bình Định).

Vương triều và kinh đô Indrapura lấy dòng sông Ly Ly làm hệ quy chiếu chung. Con sông là ranh giới tự nhiên giữa huyện Quế Sơn và Thăng Bình ngày nay và đây cũng là con đường thủy giúp giao thương, đi lại giữa vùng kinh đô Indrapura một thời với vùng Hội An một thương cảng cổ và trung tâm kinh tế chính trị quan trọng của Vương quốc Chămpa.

Theo nhiều nhà nghiên cứu, Kinh đô Indrapura chính là khu vực làng Đồng Dương trải rộng khắp xã Bình Định Bắc và một phần của xã Bình Trị (huyện Thăng Bình, Quảng Nam) ngày nay. Theo kiến giải của những nhà nghiên cứu Pháp thì Đồng Dương có nghĩa là cánh đồng thiêng trong ngôn ngữ Chăm Pa.

Theo công bố năm 1901 của nhà khảo cổ L.Finot, đã phát hiện 229 hiện vật, đặc biệt có pho tượng Phật bằng đồng cao hơn một mét (108cm), mang phong cách tượng Phật Amaravati của Ấn Độ, được đánh giá vào loại đẹp nhất ở Đông Nam Á. Năm 1902, kiến trúc sư kiêm nhà khảo cổ người Pháp H. Parmentier đã khai quật di tích Đồng Dương, ông tìm thấy khu kiến trúc chính của khu đền thờ cùng nhiều tác phẩm điêu khắc quý giá. Những tác phẩm điêu khắc của thời kỳ này mang những yếu tố của Phật giáo đại thừa kết hợp với nghệ thuật Ấn Độ giáo, cùng với sự sáng tạo độc đáo của những nghệ nhân bản địa, đã hình thành nên phong cách Đồng Dương nổi tiếng trong nghệ thuật Chăm Pa từ giữa đến cuối thế kỷ 9.

Phế tích chực chờ ngã đổ

Theo những nghiên cứu khảo cổ học của H. Parmentier, đầu thế kỷ 20, Khu Phật viện Đồng Dương ở quần thể đền thờ chính, dài 326m, rộng 155m, xung quanh có tường gạch bao bọc. Từ khu đền chính có một con đường dài 760m chạy về phía Đông. Khu đền thờ chính gồm có ba nhóm kiến trúc kéo dài theo trục Đông Tây, các nhóm này được phân cách nhau bởi những bờ tường xây bằng gạch.

Nhóm phía Đông: Chỉ còn lại dấu vết nền móng của khu nhà dài mà các nhà nghiên cứu cho là khu viện phật giáo (Vihara). Ở đây có một bệ thờ lớn bằng sa thạch được chạm trỗ nhiều hình người và hoa văn rất tinh tế. Phía trên bệ thờ là một tượng Phật Thích Ca rất lớn ngồi trên ghế, hai bàn tay để trên đầu gối, kiểu giống như vua Chăm Pa ngồi trên ngai vàng. Trong khu vực này còn tìm thấy một số tượng Dharmapala (những vị thần bảo vệ giáo luật của đạo Phật) trên những bệ đá cạnh hai hàng cột gạch.

Nhóm giữa: Chỉ còn lại dấu vết các chân tường, các bật thềm của một ngôi nhà dài theo trục Đông Tây. Ngôi nhà này có tường gạch không dài lắm, cửa ra vào nằm ở hai đầu hồi, trên hai vách tường có nhiều cửa sổ. Ngôi nhà này cũng được lợp bằng ngói. Ở đây có 04 pho tượng Hộ Pháp (Dvarapala) khá lớn, cao khoảng 02m, các nhà nghiên cứu cho rằng, đó là những tác phẩm gây ấn tượng mạnh trong nghệ thuật điêu khắc Chăm Pa.

Nhóm phía Tây: Gồm các đền thờ chính và các tháp phụ chung quanh, đền thờ này thuộc loại tháp truyền thống của kiến trúc Chăm Pa; với mặt bằng hình tứ giác, cửa ra vào ở hướng Đông, phía trước có tiền sảnh khá dài, quanh các mặt tường có trụ áp tường được chạm những dãi hoa văn bằng lá cách điệu rậm rịt và xoắn xít như dạng vết sâu bò, đó là loại hoa văn đặc trưng của phong cách Đồng Dương.

Ngoài ra, ở góc Đông Nam của thành ngoại còn có vết tích của tòa nhà dài. Thành ngoại có hai cửa Đông và Tây, nhưng dấu tích rất mờ nhạt; cửa Đông là một kiểu kiến trúc rất đồ sộ, có dạng tháp. Hai bên cửa ra vào có tượng thần gác cổng, còn cửa phía Tây thuộc về phía sau của Phật viện. Trong thành ngoại là thành nội. Thành nội bao lấy nhà Thờ trung tâm, trong đó có tháp chính. Ở đây còn có một tháp đặc biệt, được dân gian gọi là tháp Giếng, nằm ở góc Tây Nam, nhưng đã sụp đổ hoàn toàn.

Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, sự tàn phá của chiến tranh và khắc nhiệt của thiên nhiên, hình ảnh giúp nhận dạng khu vực di tích Phật viện Đồng Dương chỉ còn một mảng tường tháp thường gọi là “Tháp Sáng”, cùng với nền móng tường thành hiện còn dài 155m, rộng khoảng 326m, chạy theo hướng Đông - Tây. Lối dẫn vào khu di tích lâm vào tình cảnh hết sức nhếch nhác với hình ảnh cỏ dại mọc um tùm. Thực tế, ngay cả khu vực còn sót của cổng tháp Sáng đang xuống cấp trầm trọng, gạch vữa rơi rớt, đang được chống đỡ bằng cách quây sắt chằng chịt, có nguy cơ ngã đổ bất cứ lúc nào.

Hơn 12 tỷ cứu Phật viện Đồng Dương

Ngày 23/10, Văn phòng UBND tỉnh Quảng Nam cho biết, UBND tỉnh này vừa có văn bản gửi Bộ VH-TT-DL về việc đề nghị thẩm định báo cáo nghiên cứu khả thi dự án tu bổ, gia cố, phục hồi và phát huy giá trị tháp Sáng thuộc di tích quốc gia đặc biệt Phật viện Đồng Dương.

Theo UBND tỉnh Quảng Nam, dự án tu bổ, gia cố, phục hồi và phát huy giá trị Tháp Sáng thuộc di tích quốc gia đặc biệt Phật viện Đồng Dương do Sở VH-TT-DL tỉnh Quảng Nam làm chủ đầu tư. Đơn vị lập báo cáo nghiên cứu khả thi: Viện Bảo tồn di tích - Bộ VH-TT-DL. Tổng mức đầu tư của dự án là 12 tỷ đồng, được trích từ nguồn ngân sách tỉnh, thời gian thực hiện đến năm 2025. Mục tiêu của dự án là đầu tư bảo tồn, tu bổ tháp Sáng nhằm phục hồi, ổn định lâu dài cho cấu trúc kiến trúc; góp phần bảo tồn và phát huy giá trị di tích quốc gia đặc biệt Phật viện Đồng Dương.

Ông Nguyễn Thanh Hồng, Giám đốc Sở VH-TT-DL tỉnh Quảng Nam cho hay, đến nay vẫn chưa có phương án để trùng tu Di tích quốc gia đặc biệt Phật viện Đồng Dương. Để cứu di tích này, ngành văn hóa tỉnh cũng đã có các phương án nhằm bảo vệ những kiến trúc còn sót lại, đồng thời kiến nghị sớm có kế hoạch trùng tu để phát huy giá trị của di tích. Đặc biệt, trong năm 2025, UBND tỉnh Quảng Nam sẽ tổ chức hội thảo khoa học quốc gia "Nghiên cứu, bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa Phật giáo Phật viện Đồng Dương" với sự tham gia của các nhà khảo cổ học, chuyên gia bảo tồn di tích hàng đầu.

Bí thư Bí thư Tỉnh ủy Quảng Nam Lương Nguyễn Minh Triết sau chuyến khảo sát, kiểm tra thực tế tại Di tích quốc gia đặc biệt Phật viện Đồng Dương đã yêu cầu Sở VH-TT-DL chủ động nghiên cứu, phối hợp với địa phương tham mưu giải quyết các vấn đề liên quan đến hồ sơ, thủ tục đất đai bảo vệ vùng lõi di tích Phật viện Đồng Dương. Ngoài ra, vì là di tích quốc gia đặc biệt, nên cần phải ưu tiên bố trí nguồn vốn theo hướng công trình khẩn cấp, để sớm có nguồn lực triển khai thực hiện khoanh vùng di tích, giải tỏa dân cư, tổ chức bảo tồn khu Tháp Sáng.

Theo nội dung đề xuất và quy mô đầu tư, dự án tu bổ, gia cố di tích sẽ bao gồm việc khảo sát, đánh giá hiện trạng; khai quật, nghiên cứu khảo cổ khu vực quanh chân tháp với diện tích khoảng 500m2. Thực hiện các can thiệp bảo tồn khu vực quanh chân tháp với diện tích khoảng 225m2 , bao gồm: Tu bổ chống sạt đổ khối xây thân tháp cổng hiện trạng; tu bổ phục hồi phần móng quanh tháp, phục hồi bậc cấp cửa chính; tu bổ phục hồi hai cửa bên, phục hồi bậc cấp bên; tháo dỡ dàn sắt chống đỡ hiện trạng; chống mối công trình; bảo quản gia cố bề mặt gạch; xử lý cây dại xâm thực trên tường gạch gốc.

Hải Nam