Ngược núi tìm tộc người “theo chân hoẵng”

Từ trung tâm tỉnh lên Sìn Hồ rồi qua Nậm Nhùn, những cung đường cứ liên tục mở ra rồi chìm khuất trong ngàn mây bao phủ. Phía cuối những cung đường cong cua, rợn ngợp ấy là Nậm Ban, nơi được coi là “vùng đất tổ”, địa bàn cư trú lâu đời của một trong những dân tộc ít được biết đến trong đại gia đình các dân tộc Việt Nam: Dân tộc Mảng.

Coi vạn vật quanh mình đều có linh hồn

Theo các câu chuyện kể dân gian vùng Tây Bắc, Nậm Ban (Nậm Nhùn, Lai Châu) từ xưa kia đã được xem là “vùng đất tổ” của dân tộc Mảng. Các nhà khoa học cũng ghi nhận rằng đây là một trong số ít những dân tộc bản địa của Việt Nam. Hiện người Mảng là một trong số năm dân tộc đang đứng trước nguy cơ suy thoái giống nòi với số dân chưa đến 3600 người.

Thuộc nhóm ngôn ngữ Môn - Khơ Me thuộc ngữ hệ Nam Á, người Mảng xưa là dân tộc “ăn nương” chuyên sống bằng nông nghiệp nương rẫy theo lối du canh du cư. Họ không có nhiều nông cụ, chỉ biết theo dấu chân con hoẵng trên đất rừng để tra hạt vào đó rồi chờ cây lúa nảy mầm. Cứ thế đời này qua đời khác, họ luẩn quẩn trong rừng sâu. Cái tên “tộc người theo chân hoẵng” cũng ra đời từ đó.

Giờ, trai gái Mảng đã biết dùng điện thoại để hẹn hò, trao đổi chuyện làm ăn nhưng phương thức làm đồng áng vẫn như hàng trăm năm trước, và tỷ lệ nghèo đói của dân tộc này vẫn ở ngưỡng 70-80%. Ngay cả bản Nậm Ó - một bản được coi là lâu đời ở Nậm Ban, chỉ khi các dự án hỗ trợ cho người Mảng đã được triển khai thì cuộc sống của đồng bào mới từng bước đổi thay.

Tuy nhỏ bé là vậy, song người Mảng ở Nậm Ban vẫn còn giữ được khá nhiều phong tục truyền thống. Nhà của tộc người này tuy nhỏ, song bên trong vẫn có vách ngăn thành các gian biệt lập làm nơi nghỉ cho người già, cho các cặp vợ chồng và con cháu. Giống như người Pu Péo, nhà của người Mảng cũng có hai bếp nằm ở hai gian đầu hồi. Bếp khách là nơi tiếp khách đến chơi, ăn thuốc, uống rượu ở ngay cửa ra vào và gần sát gian dành cho người già. Còn bếp chủ dành để nấu ăn nằm ở cuối nhà.

Cán bộ biên phòng hướng dẫn đồng bào Mảng trồng lúa nước

Thượng úy Giàng A Lử (cán bộ vận động quần chúng Đồn Biên phòng 305) bảo, khi vào nhà người Mảng không nên mang theo cây lá. Bởi người Mảng quan niệm rằng ông bà tổ tiên lúc nào cũng sống trong nhà, không thích sống trong rừng. Nếu đem cây xanh vào nhà tức là có ý đuổi ông bà tổ tiên ra ngoài rừng nên ông bà tổ tiên sẽ nổi giận mà giáng tai họa xuống cho con cháu.

Những quan niệm thuần phác như vậy trong cộng đồng người Mảng tồn tại như một lẽ tất yếu. Trong tâm thức, họ đề cao các thế lực siêu nhiên và coi vạn vật quanh mình đều có linh hồn. Họ đặc biệt coi trọng thầy mo và thường tổ chức hàng chục nghi thức cúng lễ như  cầu phúc cầu thọ, cúng ma nhà, cúng bên ngoại, cúng hồn lúa, cúng ốm đau, đám tang, đám cưới rồi đến cúng cầu xin thần núi, thần sông, thần lúa…

Và cũng giống như các dân tộc ít người khác, vấn đề hôn nhân cận huyết, tảo hôn cũng là vấn nạn lớn của người Mảng bởi bà con chỉ suy nghĩ đơn giản rằng, dẫu là con anh, con em, nhưng cứ khác họ là có thể lấy nhau. Phụ nữ sinh con vẫn đem đứa trẻ xuống suối rửa. “Dân tộc này là một trong những dân tộc có tuổi thọ ít nhất ở Lai Châu hiện nay. Tuổi thọ bình quân của họ chỉ đạt đến mức 50”, ông Phạm Minh Hải, Bí thư Đảng ủy xã Nậm Ban chua xót nói.

Lưu giữ được nhiều nét văn hóa độc đáo

Bên cạnh những gam màu trầm đó, mấy năm gần đây Nậm Ban cũng đã le lói lên nhiều điểm sáng. Từng có những cán bộ cắm bản than rằng: “Vào được nhà người Mảng khó như đi vào rừng, khuyên được người Mảng đừng uống rượu khó bằng xuống dưới khe sâu, đưa được người Mảng ra ruộng cấy cầy thì khó hơn trèo lên đỉnh núi”. Khó thế mà những cán bộ vận động quần chúng Đồn Biên phòng 305 làm được. Những cái tên như Thiếu tá Lã Hồng Vương được nhắc đến nhiều trong câu chuyện của đồng bào. Đồng bào nhắc, tin tưởng các anh bởi khó có ai thông thuộc và gắn bó với nhân dân các dân tộc trên vùng đất Nậm Ban này bằng họ.

Bây giờ, cứ đến mùa, vào vụ là cả bản có mặt trên nương, bảo nhau cày bừa, cấy hái. Cuộc sống đã thêm phần no đủ. Người Mảng ở Nậm Ban bảo, phải làm thôi, khó đến đâu đã có biên phòng giúp đỡ. Như con cúi dệt sợi lanh, người lính biên phòng trên những chiếc xe máy đã chạy từ bản Mông sang bản Thái, bản Mảng, bản Hà Nhì… cần mẫn dệt nên no ấm, dệt nên tình đoàn kết giữa các dân tộc ở Nậm Ban.

Chị Chìn Me Tơn, một phụ nữ ở Pa Cheo cho biết, ngoài những khi lên rẫy trồng tỉa, nghề thủ công duy nhất của người Mảng xứ này là đan lát. Các sản phẩm thường là các vật dụng thường nhật như cót, bem, gùi… mà người Mảng để dùng hoặc để bán và đổi lấy gạo, vải vóc với các dân tộc khác. Sự gắn bó của người Mảng xưa trong quan hệ cộng đồng chính là các dòng họ sinh sống trong từng phạm vi riêng. Dù vậy, luật tục chung của dân tộc vẫn được tôn trọng. Ví như phụ nữ có chồng phải buộc cuộn đuôi tóc thành chỏm, còn con gái chưa chồng vẫn phải để đuôi tóc. Nét độc đáo còn lại rõ nét là trong y phục phụ nữ Mảng. Đặc biệt nhất là tấm choàng quấn quanh thân bằng vải thô màu trắng, ở giữa thêu hàng chỉ đỏ gọi là tấm “pẹ”.

Nhìn chị Tơn cùng những phụ nữ khác ở Nậm Nó khâu những đồng xu kim loại nên tấm “pẹ”, thật khó tưởng tưởng ra được chân dung của những người phụ nữ Mảng của ngày xưa với tục xăm cằm. Tục này bắt nguồn từ câu chuyện có một người Mảng có một người vợ quanh năm chỉ hành hạ, nhiếc móc chồng. Thần linh giận nên bày cho người chồng khâu mồm vợ lại. Dù giận vợ nhưng người chồng không nỡ ra tay, đã dùng gai châm lên mặt vợ rồi phết mực lá cây la hủy, tạo ra những đường như chỉ khâu. Hiểu được tấm lòng của chồng, cô vợ thay tâm đổi tính.

Người Mảng từ đó trở đi theo tục lệ này với mong muốn người phụ nữ sẽ luôn nết na, thảo hiền. Chị Lò Me Lao, một trong hai phụ nữ xăm cằm cuối cùng ở Nậm Ô chỉ cho khách những vết xăm xanh nhạt chạy vòng từ dưới mắt, qua hai bên mũi và xuống dưới cằm. Ngày nay họ không còn giữ phong tục này, song khi một phụ nữ nào đó mất đi, trước lúc khâm liệm, thầy mo bao giờ cũng lấy than vẽ quanh cằm như cằm đã xăm để họ được thuận lợi "nhập" về thế giới bên kia...

Đổi thay trên “vùng đất tổ”

Dẫu cuộc sống thiếu khó đủ điều, song không vì thế mà nét dân ca, dân vũ của người anh em nơi cuối trời Tây Bắc này kém đi phần tinh tế. Cây sáo, hay còn được gọi là “luôm” được coi là biểu tượng cho sự tự do, bình đẳng dành cho người con gái Mảng. Chỉ có con gái Mảng mới được mẹ dạy cho làm và thổi sáo “luôm”. Con trai Mảng thì học đàn bầu. Khi đã có tình ý với nhau, tìm hiểu nhau bên suối hoặc bên đống lửa; người con gái sẽ thổi “luôm” và người con trai sẽ gẩy đàn bầu; không tỵ hiềm hay phân biệt là ai tấu trước. Khi hoà tấu theo cảm hứng bằng “luôm” và đàn bầu đó đến độ ưng nhau sẽ dẫn cưới. Tuy nhiên, sau khi thành gia thất, phụ nữ Mảng sẽ bẻ “luôm” không thổi nữa và chỉ khi có con gái thì mới truyền dạy lại.

Cán bộ biên phòng vận động đồng bào Mảng từ bỏ du canh du cư

Và, tiếng trống giữa vùng đất tổ Nậm Ban mở đầu cho điệu múa “tà lơm” khiến chúng tôi bất giác nghe như thấy nhịp thời gian như đảo chiều trở về những ngày xưa cũ của người Mảng thưở du canh. Những động tác trỉa hạt lên nương được cách điệu hoá trong điệu múa “tà lơm” dùng trong lễ cầu mùa này, giờ đây đã trở thành một ký ức thiêng liêng của người Mảng trên bước đường đi vào một thời đại khác.

Năm 2011, Thủ tướng Chính phủ phê duyệt đề án “Phát triển kinh tế - xã hội vùng các dân tộc: Mảng, La Hủ, Cống, Cờ Lao giai đoạn 2011 - 2020”. Theo đó, bên cạnh việc xây dựng cơ sở hạ tầng, hỗ trợ tạo điều kiện cho đồng bào các dân tộc nơi đây phát triển, giảm nghèo, thoát nghèo, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần... thì nhiệm vụ được nhấn mạnh là “hỗ trợ hộ nghèo lương thực ăn khi thiếu đói, mắc điện sinh hoạt, làm nhà ở, nhà vệ sinh, chuồng trại chăn nuôi; hỗ trợ về giáo dục, y tế và chăm sóc sức khỏe cộng đồng; hỗ trợ khai hoang, xây dựng ruộng bậc thang sản xuất lúa nước... Tổng kinh phí của đề án là hơn 1.000 tỷ đồng.

Niềm vui đã bắt đầu gõ cửa từng căn nhà, từng bản làng người Mảng. Giờ, đường lớn đã mở vào đến thung lũng Nậm Ban. Đã có những điểm trường đã mọc lên giữa các bản Mảng. Một thế hệ mới của dân tộc Mảng đang lớn dần lên giữa vùng biên cương Tây Bắc. Song, để cuộc sống của đồng bào ở đây thực sự sang trang, ấm no hạnh phúc thì còn phải cần đến sự quan tâm, đầu tư hơn nữa của nhiều ngành, nhiều cấp.

Nam Hoàng