Độc đáo tháp cổ ở miền Tây xứ Nghệ

Công trình văn hóa Phật giáo đặc biệt ở miền biên viễn

Từ trung tâm thị trấn Mường Xén, huyện Kỳ Sơn (Nghệ An), chúng tôi vượt khoảng 60km đường bộ, theo quốc lộ 16 vào xã Mỹ Lý, sau đó ngược sông Nậm Nơn khoảng 15 phút mới tới tháp. Công trình nằm trên gò đất bằng phẳng, bao quanh là những ngôi nhà sàn của đồng bào người Thái bản Yên Hòa, xã Mỹ Lý, huyện Kỳ Sơn, cách đường biên giới với Lào vài km.

Tháp Xốp Lợt được xây bằng gạch đất nung, liên kết bằng vôi vữa trộn cát, bốn mặt có cấu tạo giống nhau, đắp nhiều phù điêu, hoa văn. Chân tháp hình vuông, cạnh 4,5m, không có cửa; thân nhỏ dần về phần ngọn, tổng chiều cao gần 30m. Hiện tháp có nhiều vết nứt, lỗ thủng, gạch bị bong tróc ở phần chân.

Theo chính quyền xã Mỹ Lý, chưa có tài liệu nào nghiên cứu về tháp. Qua truyền miệng của nhiều thế hệ dân bản, tháp có từ thế kỷ XI. Bấy giờ, nơi đây còn có ngôi chùa, có nhiều sư tăng thờ tự và truyền bá đạo Phật.

Trước đây, tháp Xốp Lợt có rất nhiều tượng Phật bằng đồng được xếp xung quanh và giấu phía trong thân tháp. Đỉnh tháp còn có viên xá lợi màu xanh da trời, nhưng bị mất từ lúc nào không rõ. Sau nhiều biến cố, chùa bị sập, chỉ trơ trọi ngọn tháp.

Đến những năm 80 của thế kỷ XX, do lời đồn trong tháp có của quý nên kẻ xấu đã chọc thủng nhiều lỗ ở thân tháp tìm kiếm. Nhiều tượng Phật bằng đồng từ vài chục cm trở lên nằm trong thân tháp bị lấy đi. Vài năm sau, người dân phát hiện một số tượng Phật bị bỏ lại quanh thân tháp, từ đó xuất hiện nhiều câu chuyện nhuốm màu bí ẩn như kẻ trộm tượng Phật gặp xui xẻo nên chủ động trả tượng.

“Một số tượng Phật do người dân thu gom, bàn giao, chính quyền xã và bản đang bảo quản. Đây được xem là tài sản quý, sau này nếu tháp được trùng tu, những tượng này sẽ được trả về vị trí cũ”, ông Lương Văn Bảy, Chủ tịch UBND xã Mỹ Lý nói và cho rằng chính việc kẻ xấu đục lỗ tìm kiếm tượng đồng và tác động của thời gian khiến phần gạch xây lâu ngày ngấm nước, bong tróc, tháp có nguy cơ sập.

Vào mùng một, ngày rằm và lễ Tết, bà con dân tộc Thái bản Yên Hòa đều mang hương hoa, bánh trái tới gần tháp cầu bình an. Để tránh nguy hiểm cho người dân, UBND xã Mỹ Lý đã dựng biển cảnh báo.

Già làng Kha Văn Thảo, người lớn lên bên cạnh ngôi tháp cổ, nói: “Tôi thay mặt cho người dân trong bản, mong muốn các cấp chính quyền sớm có phương án trùng tu, gia cố lại di tích này để trở thành điểm tâm linh, giữ lại di tích văn hóa độc đáo”.

Đánh giá về giá trị công trình, ông Hồ Mạnh Hà, Phó trưởng phòng Quản lý Di sản văn hóa (Sở Văn hóa và Thể thao Nghệ An), cho biết: Tháp có kiến trúc độc đáo, độ tinh xảo cao. Nổi bật là hoa văn về Phật giáo như phù điêu về tượng Phật, hình hoa sen, cúc, voi, ngựa... được làm tỉ mẩn dù vật liệu chỉ là vôi vữa. "Nhiều tháp thời xưa ít hoa văn, song tháp Xốp Lợt lại nhiều, rất khó lý giải", ông Hà nói.

Tuy nhiên, ông Hà cho rằng, tháp chỉ từ khoảng 350 đến 400 năm tuổi vì “màu sắc gạch, vết vôi trộn cát vẫn còn mới nên không thể nói công trình tồn tại tới nghìn năm”. Những người xây tháp có thể là bộ phận cư dân sinh sống ở vùng đất này, có tay nghề cao. Ở Nghệ An không tháp nào có kiến trúc tương tự tháp Xốp Lợt.

Cần sớm được tu bổ, tôn tạo khẩn cấp

Mặc dù có nhiều ý kiến về niên đại xây dựng của tháp Xốp Lợt nhưng đến nay vẫn chưa có công trình nghiên cứu khoa học cụ thể nào để xác định thời gian xây dựng tháp.

Hiện nay, tháp Xốp Lợt đã trở thành công trình văn hóa Phật giáo đặc biệt ở miền Tây Nghệ An, ghi dấu ấn về sinh hoạt tín ngưỡng Phật giáo của đồng bào các dân tộc thiểu số ở khu vực này. Cùng với những thăng trầm của thời gian, hiện công trình đã xuống cấp nghiêm trọng. Trước tình trạng đó, UBND tỉnh Nghệ An đã đồng ý chủ trương tu bổ, tôn tạo khẩn cấp di tích kiến trúc nghệ thuật cấp tỉnh tháp Xốp Lợt.

Để kịp thời tu bổ, xếp hạng di tích, cuối tháng 3/2024, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Nghệ An, ông Bùi Đình Long vừa ký quyết định đồng ý chủ trương tu bổ, tôn tạo khẩn cấp di tích kiến trúc nghệ thuật cấp tỉnh tháp Xốp Lợt, xã Mỹ Lý, huyện Kỳ Sơn.

Theo đó, xét đề nghị của Sở Văn hóa và Thể thao tại Công văn số793/SVHTT/ QLDSVH ngày 25/3/2024 về việc xin chủ trương và cấp kinh phí tu bổ, tôn tạo khẩn cấp di tích kiến trúc nghệ thuật cấp tỉnh tháp Xốp Lợt, xã Mỹ Lý, huyện Kỳ Sơn. Ngày 26/3, UBND tỉnh Nghệ An đã ký quyết định đồng ý chủ trương tu bổ, tôn tạo khẩn cấp công trình văn hóa này.

Tại quyết định này, UBND tỉnh Nghệ An cũng giao Sở Văn hóa và Thể thao đề xuất nguồn vốn, gửi Sở Tài chính thẩm định, tham mưu báo cáo UBND tỉnh xem xét quyết định; UBND huyện Kỳ Sơn lập và trình cơ quan có thẩm quyền phương án tu bổ, tôn tạo khẩn cấp để thẩm định, phê duyệt và tổ chức thực hiện.

Ông Vi Văn Dũng, Bí thư Chi bộ bản Yên Hòa, xã Mỹ Lý, phấn khởi nói: “Trùng tu lại ngôi tháp cổ là mong muốn của rất nhiều thế hệ người dân trong bản, vì vậy khi nghe được tin này, bà con trong bản ai cũng phấn khởi, mong rằng chủ trương này sớm được thực hiện”.

Sự tồn tại của Tháp Xốp Lợt là minh chứng quan trọng khẳng định Kỳ Sơn nói riêng, Nghệ An nói chung đã từng là một trung tâm Phật giáo trong lịch sử. Tháp là công trình cộng đồng, kết nối cư dân bản địa, là nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh của người dân địa phương.

Hiện nay, di tích đang xuống cấp nghiêm trọng, vì vậy cần xây dựng các giải pháp để tu bổ, tôn tạo, đồng thời tổ chức Hội thảo khoa học, đánh giá khảo cổ để nghiên cứu sâu hơn các giá trị và niên đại của tháp Xốp Lợt, bản Yên Hòa, xã Mỹ Lý, huyện Kỳ Sơn (Nghệ An).

Hải Yến-Lữ Phú