Xử lý chất thải rắn ở Việt Nam: Thách thức lớn
Việt Nam - một đất nước đang vươn mình mạnh mẽ, đang đứng trước một trong những thách thức quan trọng nhất liên quan đến môi trường và sự phát triển bền vững: Xử lý chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn.
Cần nhìn nhận đúng thực trạng
Hàng ngày, mỗi người dân Việt Nam đang đóng góp vào một con số đáng báo động: Hơn 60.000 tấn rác thải sinh hoạt được tạo ra trên khắp cả nước.
Nhìn chung, mức tăng này tương đồng với tốc độ phát triển kinh tế, nhưng việc xử lý và tái chế chất thải lại chưa thể đuổi kịp tốc độ này. Chỉ có khoảng 15% tổng lượng rác thải này được thu gom và tái chế hoặc sử dụng lại.
Còn lại? Chúng bị chôn lấp vào các bãi rác, lan tỏa vào nguồn nước và thậm chí bị đốt cháy một cách không hiệu quả, gây ra những tác hại lớn cho môi trường.
Vấn đề không chỉ dừng lại ở việc chôn lấp hoặc đốt cháy rác thải mà còn bao gồm cả quá trình phân loại và tái chế. Trong giai đoạn từ 2016 đến 2019, tốc độ thu gom và xử lý chất thải rắn đô thị chỉ tăng trung bình 2% mỗi năm. Đáng chú ý, hầu hết các biện pháp xử lý vẫn dựa vào việc chôn lấp, với sự thiếu đồng bộ và hiệu quả.
Ngoài sự gia tăng về khối lượng rác thải, sự thay đổi trong mô hình tiêu dùng của xã hội cũng đóng góp vào thách thức này. Tăng trưởng kinh tế đã thúc đẩy mô hình tiêu dùng và từ đó, tạo ra sự biến đổi trong khối lượng và thành phần chất thải rắn sinh hoạt.
Chúng ta không thể phủ nhận sự xuất hiện ngày càng nhiều các thành phần chất thải độc hại và khó phân hủy trong rác thải đô thị của Việt Nam.
Tuy thách thức vẫn còn rất lớn, sự xuất hiện của những nhà máy điện rác đã mở ra một cửa sổ triển vọng mới trong việc tái chế và sử dụng lại chất thải.
Tuy nhiên, hiện tại, tổng sản lượng năng lượng tái tạo từ những nguồn này vẫn chưa thực sự đáng kể. Cần có sự đầu tư và phát triển để đảm bảo rằng chúng có khả năng đáp ứng nhu cầu năng lượng của xã hội và cùng lúc giảm thiểu tác động môi trường.
Một phần của giải pháp nằm ở chương trình phân loại rác tại nguồn. Tuy nhiên, nhìn vào thực tế, chương trình này vẫn đang trong giai đoạn thử nghiệm ở nhiều địa phương và chưa đạt được tính đồng bộ và quyết liệt.
Chẳng hạn, dự án phân loại rác tại nguồn (3R) tại Hà Nội đã triển khai từ năm 2006 đến 2009 và đã đào tạo hàng ngàn gia đình cách phân loại rác tại nguồn.
Dự án do cơ quan Hợp tác quốc tế Nhật Bản (JICA) tài trợ thí điểm tại 4 phường Phan Chu Trinh (thực hiện từ tháng 7.2007), phường Nguyễn Du (thực hiện từ tháng 8.2007), phường Thành Công (thực hiện từ tháng 7.2008), phường Láng Hạ (thực hiện từ tháng 8.2008).
Theo đó, người dân được hướng dẫn phân rác thải thành 3 loại: Rác hữu cơ (hoa, rau, củ, quả...), rác vô cơ (xương, sành sứ...), rác tái chế (giấy, bìa, nhựa, kim loại…). Sau khi thu gom, rác vô cơ được chuyển đến bãi rác Nam Sơn; rác hữu cơ đưa đến Nhà máy Chế biến phân hữu cơ Cầu Diễn để sản xuất phân bón; rác tái chế dành cho người thu gom phế liệu.
Tuy nhiên, sau khi dự án kết thúc, việc này không được duy trì do sự thiếu chuẩn bị và sự đồng bộ trong quản lý.
Ngoài một số cơ quan, đơn vị, công sở, trường học, siêu thị, các chuỗi cà phê lớn… quan tâm triển khai thực hiện thì hầu hết người dân trên địa bàn các đô thị lớn cả nước vẫn chưa thực sự chú ý đến việc phân loại rác tại nguồn.
Người dân đã quen với việc để chung các loại rác, nhiều người khi được hỏi đến việc phân loại thì tỏ ra bất ngờ hoặc thờ ơ.
Nhìn vào những thùng chứa rác thải khu dân cư, những điểm tập kết rác, những xe thu gom rác... mới thấy hiện trạng của việc phân loại rác thải tại nguồn hiện nay. Rác thải hữu cơ (cuống rau, thực phẩm thừa, vỏ hoa quả...) trộn lẫn với rác thải vô cơ (túi nylon, hộp xốp, ống hút nhựa, thủy tinh vỡ, gốm sứ vỡ...) như "chuyện thường ngày ở huyện".
Được hỏi về việc phân loại rác thải sinh hoạt, chị L.T.T. (quận Thanh Xuân, TP Hà Nội) than thở: "Gia đình tôi có 5 người, 2 người lớn và 3 trẻ nhỏ nhưng thuê phòng diện tích chỉ 30 m², không gian để sinh hoạt còn chưa đủ nói gì bỏ thêm mấy thùng rác.Tôi chỉ tách riêng các chai, lọ có thể tái chế để cho mấy người ve chai còn các loại rác khác tôi bỏ chung một chỗ. Khu nhà tôi toàn lao động nghèo nên ít ai phân loại rác".
Còn theo anh T.B.T. (quận Đống Đa, TP Hà Nội) gia đình anh sinh sống ở nhiều khu nhà trọ khác nhau nhưng chưa thấy ở đâu thực hiện việc phân loại rác nghiêm túc, hầu hết mọi người đều để chung vào nhau. Bản thân anh thấy việc phân loại rác ở Hà Nội vẫn khó thực hiện vì chưa có sự đồng nhất giữa đơn vị thu gom và ý thức người dân.
Tương lai bền vững với sự đồng tâm
Đánh giá tình hình quản lý chất thải rắn sinh hoạt tại Việt Nam, đặc biệt là việc phân loại tại nguồn, xử lý và tái chế, đòi hỏi những hành động quyết liệt và tích hợp. Sự đồng tâm và sự hợp tác của cả xã hội là cần thiết để thay đổi mô hình quản lý chất thải.
Từ việc phân loại tại nguồn cho đến xử lý cuối cùng, mọi bước đi cần phải được tích hợp một cách chặt chẽ để đảm bảo mục tiêu "không rác thải" có thể đạt được. Hành động mạnh mẽ và quyết tâm chính là chìa khóa để xây dựng một tương lai bền vững và bảo vệ môi trường cho thế hệ tương lai.
Trong hành trình đối mặt với thách thức xử lý rác thải sinh hoạt tại nguồn, vai trò của chính quyền và cộng đồng là vô cùng quan trọng. Chính quyền cần có sự tham gia tích cực trong việc đề xuất và triển khai các chương trình quản lý chất thải, từ việc xây dựng kế hoạch phân loại tại nguồn cho đến xây dựng hạ tầng thu gom và xử lý chất thải.
Các chính quyền địa phương cần phối hợp mạnh mẽ trong việc hỗ trợ, đào tạo và giám sát thực hiện các chương trình phân loại tại nguồn, tại cộng đồng.
Cộng đồng cũng đóng góp quan trọng trong việc thực hiện các chương trình phân loại tại nguồn. Việc tạo ra ý thức và thay đổi thói quen tiêu dùng của cả xã hội là một thử thách lớn. Cần có những chiến dịch truyền thông, chương trình giáo dục để nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của phân loại tại nguồn và tái chế.
Mỗi cá nhân, mỗi gia đình cần hiểu rằng việc phân loại đúng cách không chỉ góp phần bảo vệ môi trường mà còn giúp tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên.
Việt Nam có thể học hỏi từ những kinh nghiệm quốc tế trong việc xử lý chất thải tại nguồn. Nhiều quốc gia đã áp dụng thành công các phương pháp phân loại và tái chế, giúp giảm lượng rác thải đổ vào môi trường.
Chẳng hạn, nước Đan Mạch đã phát triển một hệ thống phân loại rác tại nguồn mô hình, nơi mỗi hộ gia đình phải phân loại rác thành nhiều ngăn khác nhau. Quá trình này giúp họ tái chế và xử lý chất thải một cách hiệu quả, từ đó giảm thiểu tác động tiêu cực lên môi trường.
Thách thức xử lý chất thải rắn sinh hoạt tại nguồn không chỉ là một vấn đề riêng của Việt Nam, mà còn là một vấn đề toàn cầu đang được chú trọng. Tuy nhiên, trong thách thức luôn có cơ hội. Việc xử lý chất thải một cách hiệu quả có thể tạo ra nguồn nguyên liệu tái chế, thúc đẩy phát triển kinh tế tuần hoàn và giảm tác động tiêu cực lên môi trường.
Để tạo ra tương lai bền vững và trong sạch, cần có sự đồng lòng và sự hợp tác của cả xã hội. Chính quyền, cộng đồng và doanh nghiệp cần cùng nhau đóng góp và thực hiện các giải pháp xử lý chất thải tại nguồn một cách bài bản và đồng đều. Nếu mọi người cùng nhau hành động, chúng ta có thể thay đổi tình hình xử lý chất thải và xây dựng một môi trường sống tốt hơn cho tất cả mọi người.
Theo quy định tại Nghị định số 45/2022/NĐ-CP của Chính phủ: Hộ gia đình, cá nhân không phân loại chất thải rắn sinh hoạt và không sử dụng bao bì chứa chất thải rắn sinh hoạt theo quy định bị phạt tiền từ 500.000 đồng đến 1.000.000 đồng.
Nghị định cũng quy định các mức xử phạt cụ thể đối với một số hành vi vi phạm các quy định về bảo vệ môi trường nơi công cộng, khu đô thị, khu dân cư:
Phạt tiền từ 100.000 đồng đến 150.000 đồng đối với hành vi vứt, thải, bỏ đầu, mẩu, tàn thuốc lá không đúng nơi quy định tại khu chung cư, thương mại, dịch vụ hoặc nơi công cộng;
Phạt tiền từ 150.000 đồng đến 250.000 đồng đối với hành vi vệ sinh cá nhân (tiểu tiện, đại tiện) không đúng nơi quy định tại khu chung cư, thương mại, dịch vụ hoặc nơi công cộng;
Phạt tiền từ 500.000 đồng đến 1.000.000 đồng đối với hành vi vứt, thải, bỏ rác thải, đổ nước thải không đúng nơi quy định tại khu chung cư, thương mại, dịch vụ hoặc nơi công cộng;
Phạt tiền từ 1.000.000 đồng đến 2.000.000 đồng đối với hành vi vứt, thải, bỏ rác thải trên vỉa hè, lòng đường hoặc vào hệ thống thoát nước thải đô thị; đổ nước thải không đúng quy định trên vỉa hè, lòng đường phố; thải bỏ chất thải nhựa phát sinh từ sinh hoạt vào ao hồ, kênh rạch, sông, suối.