Bộ Văn hóa đề nghị đổi tên di sản 'lễ giỗ bà thứ phi Hoàng Phi Yến'

Trong văn bản gửi UBND tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu hôm 20/6, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch giải thích việc đổi tên nhằm "đảm bảo nguyên tắc tôn trọng cộng đồng chủ thể của di sản, tránh gây hiểu nhầm về lịch sử, hoặc gây xung đột giữa các cộng đồng trong khối đại đoàn kết các dân tộc Việt Nam".

Địa phương cũng cần chỉnh sửa hồ sơ khoa học di sản văn hóa phi vật thể quốc gia theo hướng làm sâu sắc hơn những giá trị đặc trưng văn hóa, tín ngưỡng truyền thống của cư dân biển đảo; lược bỏ các yếu tố mới, không xác thực về lịch sử. Nội dung quảng bá di tích lịch sử - văn hóa An Sơn miếu, địa điểm tổ chức lễ giỗ bà Phi Yến hàng năm cũng cần điều chỉnh.

Sau khi lễ giỗ bà thứ phi Hoàng Phi Yến ở huyện Côn Đảo, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia hồi đầu năm 2022, Hội đồng Nguyễn Phúc tộc Việt Nam (còn gọi là Hội đồng Nguyễn Phước tộc, con cháu vua triều Nguyễn) đã kiến nghị thu hồi quyết định này. Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch cho biết đã tổ chức đoàn công tác về địa phương để xem lại quy trình kiểm kê, lập hồ sơ khoa học; làm việc với Hội đồng Nguyễn Phúc tộc Việt Nam tại Thừa Thiên Huế.

Ngày 16/6, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch, Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, Hội đồng Thẩm định hồ sơ di sản cùng họp, xem xét hồ sơ. Bộ cho rằng lễ giỗ bà Phi Yến có các giá trị đáp ứng tiêu chí của di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Việc ghi danh nhằm ghi nhận những giá trị sáng tạo văn hóa tinh thần của cộng đồng; khuyến khích, nâng cao ý thức trong thực hành, trao truyền di sản văn hóa, giữ gìn bản sắc văn hóa của chính cộng đồng.

Việc này cũng nhằm ghi nhận một lễ hội - thực hành tín ngưỡng của người dân được pháp luật bảo hộ, hoàn toàn không mang ý nghĩa vinh danh hay công nhận một nhân vật hoặc một sự kiện lịch sử.

Tuy nhiên, việc tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu đề xuất gọi tên di sản là lễ giỗ bà thứ phi Hoàng Phi Yến, cùng một số chi tiết trong hồ sơ đề cập tới truyền thuyết của bà "có thể gây hiểu nhầm về một nhân vật lịch sử". Trong khi di sản còn có nhiều tên gọi khác như lễ giỗ Bà, giỗ Bà, giỗ bà Phi Yến, giỗ bà Hoàng Phi Yến...

Theo hồ sơ di sản do tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu xây dựng, bà Phi Yến tên thật là Lê Thị Răm, thứ phi chúa Nguyễn Ánh (sau là hoàng đế Gia Long), hiện thờ tại An Sơn Miếu. Năm 1783, chúa Nguyễn Ánh bị quân Tây Sơn truy đuổi, chạy ra Côn Đảo, bà Phi Yến chạy theo. Vì ngăn Nguyễn Ánh cầu viện Pháp, bà bị chồng giam giữ trong hang đá trên đảo hoang. Con trai bà Phi Yến và chúa Nguyễn Ánh là hoàng tử Hội An (hoàng tử Cải) khóc đòi mẹ, bị chúa ném xuống biển, thi thể trôi vào làng Cỏ Ống, được dân làng mang chôn và lập miếu thờ.

Vẫn theo hồ sơ di sản, năm 1785, bà Phi Yến được dân làng rước về. Tại đây, bà bị người làng xâm phạm danh tiết nên tự vẫn ngày 18/10/1785 âm lịch. Để tỏ lòng thương tiếc, dân làng xây ngôi miếu để thờ bà. Năm 1861, Pháp chiếm Côn Đảo, lập nhà tù, ngôi miếu dần hư hỏng, sụp đổ. Đến năm 1958, Trưởng ty ngân khố tỉnh Côn Sơn cho xây lại ngôi miếu nhỏ trên nền ngôi đền ngày xưa, thờ bà Phi Yến, đặt tên An Sơn Miếu. Để tưởng nhớ, ngày 17-18/10 âm lịch hàng năm, dân làng An Hải tổ chức lễ giỗ bà Phi Yến.

Ngày 26/4, Hội đồng Nguyễn Phúc tộc Việt Nam gửi văn bản đến Thủ tướng, đề nghị thu hồi quyết định công nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia với lễ giỗ bà thứ phi Hoàng Phi Yến ở huyện Côn Đảo. Hội đồng khẳng định "thứ phi Hoàng Phi Yến chỉ là nhân vật hư cấu". Nguyễn Phúc tộc thế phả và Đại Nam liệt truyện không ghi chép ai là thứ phi vua Gia Long tên Lê Thị Răm và có tên thụy Phi Yến. Gia phả hoàng tộc không ghi chép tên hoàng tử Cải là con vua Gia Long. Kết quả khảo cứu sử sách triều Nguyễn cho thấy, chúa Nguyễn Ánh chưa từng đến Côn Đảo.

Cuối tháng 5, Phó thủ tướng Vũ Đức Đam yêu cầu Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch phối hợp với Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia cùng xem xét, xử lý kiến nghị của Hội đồng Nguyễn Phúc tộc Việt Nam.

Minh Khang