Bục khai báo sẽ thay thế vành móng ngựa

Tuy nhiên, chỉ một thời ngắn nữa nữa thôi, hình ảnh chiếc vành móng ngựa chỉ còn là quá khứ, bởi lẽ chỗ dành cho bị cáo tại phiên tòa sẽ được thay thế bằng bục khai báo.

Đây là một cải cách đột phá trong hoạt động pháp lý, mang tính nhân văn, đề cao nguyên tắc “suy đoán vô tội” và phù hợp với quy định “Không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật”.

Những lý giải về chiếc vành móng ngựa

Chiếc vành móng ngựa tại các phiên tòa xét xử án hình sự đã trở nên phổ biến không chỉ ở nước ta mà ở nhiều nước trên thế giới. Nó có xuất xứ từ đâu, vào thời điểm nào… đã được nhiều nhà nghiên cứu văn hóa, giới khoa học tìm tòi, xem xét suốt hàng thập kỷ nhưng vẫn chưa đưa ra được một đáp án chính xác, cụ thể.

Có quan điểm cho rằng, chiếc vành móng ngựa có nguồn gốc từ thời kỳ La Mã - đây là một trong những nhà nước cổ đại đầu tiên ở Châu Âu, tồn tại suốt 13 thế kỷ (từ thế kỷ VII trước Công nguyên đến thế kỷ VI sau Công nguyên). Những thành tựu nổi bật nhất của La Mã là nhà nước điều hành xã hội qua một bộ luật hoàn chỉnh và có ảnh hưởng đến hầu hết đến luật pháp các nước châu Âu. Lúc đó, nhà nước La Mã thường xử tội phạm nhân mắc án tử bằng cách buộc chặt chân tay phạm nhân bằng dây, mỗi chân, tay hoặc cả đầu được buộc nối với một con ngựa. Sau đó, quân lính sẽ thúc ngựa phi nước đại khiến các bộ phận của phạm nhân bị xé toạc. Người ta thường gọi hình thức này là “tứ mã phanh thây” hoặc “ngũ mã phanh thây”. Ngoài việc dùng ngựa phanh thây thì còn hình thức khác là phạm nhân bị trói chặt sau đó binh lính dùng ngựa hoặc voi giày xéo lên thân thể của phạm nhân cho đến chết. Cách xử tội bằng phanh thây, voi giày, ngựa xéo này thể hiện sự nghiêm minh và cực kỳ hà khắc của pháp luật.

 Trong phiên tòa hình sự, các bị cáo đứng trước vành móng ngựa để khai báo

Các nhà nước phong kiến trên khắp thế giới cũng dung nạp hình thức xét xử này để hành hình kẻ phạm tội. Nhà nước phong kiến Việt Nam trước đây cũng có sử dụng đến hình thức “tứ mã phanh thây” để thi hành án đối với người mắc tội chết. Những hình phạt kiểu này đã gây nên nỗi khiếp đảm cho nhân dân và được duy trì trong một thời gian rất dài. Về sau, trước sự tiến bộ của xã hội, sự đấu tranh vì quyền con người, nên hình thức xử phạt phạm nhân này đã bị bãi bỏ. Tuy nhiên, vì phải giữ tính răn đe của pháp luật nên người ta vẫn giữ lại hình tượng móng ngựa bằng cách làm một chiếc khung gỗ cong cong như một chiếc vành móng ngựa và người phạm tội phải đứng vào khai báo trước Tòa án nhằm đề cao tinh thần nghiêm minh của luật pháp.

Có giả thuyết cho rằng, ở Châu Âu, tập quán người dân nhiều nước sử dụng chiếc móng ngựa, khi treo trên tường hoặc phía trước cửa ra vào nhà nó sẽ là công cụ linh thiêng bảo vệ gia chủ khỏi sự xâm phạm của cái ác và cái xấu. Một truyền thuyết công giáo cho biết, Thánh Dunstan đã giam giữ một con quỷ nhỏ vào chiếc móng ngựa và treo nó lên cửa nhà, từ đó các tín đồ sử dụng chiếc móng ngựa như một công cụ để xua đuổi ma quỷ quấy nhiễu. Cũng có ý kiến thì cho rằng, lúc đầu để đảm bảo an toàn, người ta đã làm một hàng chấn song bằng gỗ ngăn cách giữa những người làm nhiệm vụ xét xử và người phạm tội. Sau đó, do việc vận chuyển khó khăn, bất tiện nên người ta đã thu ngắn lại. Qua nhiều thời kỳ, đến khi nó có hình giống như chiếc vành móng ngựa nên người ta gọi nó là “vành móng ngựa”…

 Bục khai báo thể hiện tính nhân văn

Còn ở Việt Nam, chiếc vành móng ngựa có từ bao giờ cũng chưa ai xác định chắc chắn nhưng đều cho rằng nó du nhập vào nước ta từ khi bị thực dân Pháp xâm lược. Thực dân Pháp chính thức áp đặt bộ máy thống trị tại Việt Nam và sử dụng vành móng ngựa trong những vụ án xét xử người phạm tội, từ đó nó được dùng rộng rãi, phổ biến cho đến tận ngày nay... Ở mỗi quốc gia, hay mỗi nơi ở trong một đất nước, trong đó có nước ta, cái khuôn hình của vành móng ngựa tại Tòa án cũng có sự khác nhau đôi chút (về kích thước rộng hẹp, kiểu dáng, màu sắc...) nhưng nó đều có dáng cong cong và là nơi dành cho bị cáo đứng vào khi bị xét xử.

Thực tiễn xét xử ở nước ta cho thấy, tại phiên tòa hình sự, không chỉ bị cáo đứng trước vành móng ngựa mà nhiều khi tại những phiên tòa đặc biệt nghiêm trọng, các chiến sĩ cảnh sát tư pháp cũng đứng áp sát bị cáo trong vành móng ngựa để đề phòng bất trắc xảy ra. Hình ảnh đó khiến người dự phiên tòa thấy rất phản cảm. Mặt khác, đa số mọi người định kiến rằng cất cứ ai đứng trước vành móng ngựa đều bị hiểu là có tội và phải bị pháp luật trừng trị nghiêm khắc nên đối xử với họ như với người có tội. Trong khi đó, bị cáo trước khi bị tuyên án thì vẫn được coi như vô tội để Toà án có thái độ hoàn toàn khách quan.

Tuy nhiên, quá trình cải cách tư pháp, nguyên tắc “suy đoán vô tội” được đề cao và “không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật”. Để phù hợp với nguyên tắc suy đoán vô tội, tại dự thảo Thông tư của Chánh án TANDTC quy định về phòng xử án, tại Điều 5 Chương II của dự thảo quy định trang thiết bị trong phòng xử án có “bục khai báo” của bị cáo (thay thế cho vành móng ngựa) nhằm thể hiện tính nhân văn, đồng thời tạo thuận lợi cho bị cáo trong việc đối đáp, tranh tụng.

Bục khai báo của bị cáo tại phiên tòa được làm bằng gỗ tự nhiên, màu nâu sẫm; kích thước cao 1 m, dài 0,6 m, rộng 0,5 m. Việc thay vành móng ngựa bằng bục khai báo về cơ bản không thay đổi bản chất của phiên tòa; sự đổi mới này đã được lãnh đạo ba cơ quan tố tụng là Bộ Công an, TANDTC và VKSNDTC cũng như các nhà khoa học, chuyên gia pháp lý đồng thuận ủng hộ. 

Trần Quang Huy