Một trong các án lệ mới ban hành đã được Tòa án áp dụng

Thực tiễn án lệ ở Việt Nam

Hiến pháp năm 2013 quy định: “Tòa án nhân dân tối cao thực hiện việc tổng kết thực tiễn xét xử, bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử.” Nghị quyết số 49/NQ-TW của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, xác định: “Tòa án nhân dân tối cao có nhiệm vụ tổng kết kinh nghiệm xét xử, hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật, phát triển án lệ và xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm”.

Thể chế tinh thần này, Luật Tổ chức TAND năm 2014 ghi rõ: “Lựa chọn quyết định giám đốc thẩm của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao, bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật, có tính chuẩn mực của các Tòa án, tổng kết phát triển thành án lệ và công bố án lệ để các Tòa án nghiên cứu, áp dụng trong xét xử”.

Hiện nay, trong bối cảnh toàn cầu hóa đang diễn ra xu hướng giao thoa giữa các hệ thống pháp luật trên thế giới, trong đó, các quốc gia có truyền thống dân luật (Civil Law) có tính chất tương đồng như Việt Nam đang ngày càng coi trọng vai trò của án lệ trong việc bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật. Theo đó, các quyết định, bản án của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật về một vụ việc cụ thể có chứa đựng các lập luận để giải thích về các vấn đề, sự kiện pháp lý và chỉ ra các nguyên tắc hoặc quy phạm pháp luật cần áp dụng trong việc giải quyết vụ việc đó sẽ được áp dụng nhằm bảo đảm các vụ án giống nhau phải được xét xử và phán quyết như nhau. Đây chính là phương thức hiệu quả để khắc phục các khiếm khuyết của pháp luật và bảo đảm việc áp dụng pháp luật thống nhất trong hoạt động xét xử, tạo tính ổn định, minh bạch và tiên liệu được trong các phán quyết của Tòa án, qua đó có tác dụng hướng dẫn các hành vi ứng xử không chỉ đối với các bên trong vụ án mà đối với cả xã hội.

Tại hội thảo, đại diện Vụ pháp chế và quản lý khoa học TANDTC cũng đã đề cập đến quy trình lựa chọn và công bố áp dụng và phát triển án lệ tại Việt Nam. Theo đó, án lệ được lựa chọn phải đáp ứng các tiêu chí: chứa đựng lập luận để làm rõ quy định của pháp luật còn có cách hiểu khác nhau; phân tích, giải thích các vấn đề, sự kiện  pháp lý và chỉ ra nguyên tắc, đường lối xử lý, quy phạm pháp luật cần áp dụng trong một vụ việc cụ thể; có tính chuẩn mực; có giá trị hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật trong xét xử, bảo đảm những vụ việc có tình tiết, sự kiện pháp lý như nhau thì phải được giải quyết như nhau.

Quang cảnh Hội thảo

Bản án, quyết định được coi là án lệ phải đáp ứng đầy đủ và trọn vẹn 3 tiêu chí quy định tại Điều 2 Nghị quyết số 03/2015/NQ-HĐTP. Trong đó, tiêu chí đầu là quan trọng nhất, đó là bản án, quyết định có chứa đựng những lập luận, phán quyết của Tòa án về một vấn đề cụ thể và vấn đề đó chưa có quy định của pháp luật hoặc tuy có quy định của pháp luật nhưng chưa có hướng dẫn cụ thể hoặc hướng dẫn không rõ ràng dẫn đến hầu hết những người áp dụng pháp luật đều hiểu theo hướng không đúng tinh thần của luật và dẫn đến các bản án, quyết định bị Tòa án cấp trên hủy hoặc sửa.

Án lệ mới ban hành đã được áp dụng

Quy trình lựa chọn, công bố án lệ được tiến hành theo trình tự mà Nghị quyết số 03/2015/NQ-HĐTP quy định. Đó là rà soát, phát hiện các bản án, quyết định để đề xuất phát triển thành án lệ.

Theo đó, định kỳ 6 tháng, Chánh án Tòa án quân sự Trung ương, Chánh án các Tòa án cấp cao tổ chức rà soát, phát hiện các bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật của tòa án mình để đề nghị Ủy ban Thẩm phán tại Tòa án mình để xem xét, đánh giá; Chánh án TAND tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương, Chánh án Tòa án quân sự quân khu và tương đương tổ chức tổng kết thực tiễn xét xử để đề xuất những vấn đề cần hướng dẫn;…

Vụ trưởng các Vụ Giám đốc kiểm tra TANDTC căn cứ vào các tiêu chí hướng dẫn tại Điều 2 của Nghị quyết này tổ chức rà soát, phát hiện các quyết định giám đốc thẩm của Hội đồng Thẩm phán TANDTC và các bản án, quyết định có hiệu lực pháp luật của các Toà án khác, gửi báo cáo về Vụ Pháp chế và Quản lý khoa học TANDTC, trong đó đánh giá thực tiễn xét xử và pháp luật liên quan đến đề xuất lựa chọn án lệ; nêu rõ bản án, quyết định có chứa đựng nội dung đề xuất lựa chọn phát triển thành án lệ.

Tiếp đến là việc lấy ý kiến đối với bản án, quyết định được đề xuất lựa chọn, phát triển thành án lệ rồi tiến hành xây dựng, thành lập Hội đồng tư vấn sau đó hội đồng này họp rồi mới thông qua án lệ.

Việc áp dụng án lệ dựa trên nguyên tắc: án lệ được nghiên cứu, áp dụng trong xét xử sau 45 ngày kể từ ngày công bố hoặc được ghi trong quyết định công bố án lệ của Chánh án TANDTC. Khi xét xử, Thẩm phán, Hội thẩm phải nghiên cứu, áp dụng án lệ để giải quyết các vụ việc tương tự, bảo đảm những vụ việc có tình tiết, sự kiện pháp lý giống nhau phải được giải quyết như nhau. Trường hợp áp dụng án lệ thì số bản án, quyết định của Toà án có chứa đựng án lệ, tính chất, tình tiết vụ việc tương tự được nêu trong án lệ và tính chất, tình tiết vụ việc đang được giải quyết, vấn đề pháp lý trong án lệ phải được viện dẫn, phân tích, làm rõ trong bản án, quyết định của Toà án; trường hợp không áp dụng án lệ thì phải phân tích, lập luận, nêu rõ lý do trong bản án, quyết định của Toà án.

Tuy nhiên, Thẩm phán, Hội thẩm không bắt buộc phải viện dẫn án lệ một cách cứng nhắc. Họ có quyền không viện dẫn án lệ trong trường hợp án lệ không còn phù hợp do có sự thay đổi của luật, nghị quyết của UBTVQH, nghị định của Chính phủ. Bên cạnh đó, họ cũng có quyền không viện dẫn án lệ khi có chuyển biến tình hình dẫn tới việc án lệ không còn phù hợp.

Tại hội thảo, Thẩm phán Tòa án tối cao Hàn Quốc cũng đưa ra nhận định từ kinh nghiệm của nước này, đó là làm thể nào để lựa chọn những vụ án tốt nhất để lựa chọn ban hành án lệ. Thường, những bản án được lựa chọn công bố thành án lệ không phải qua quy trình nào cả. Tại Hàn Quốc, án lệ cũng được coi là nguồn để tham khảo đối với những vụ án trong tương lai. Bên cạnh đó hàng năm đều xuất bản tuyển tập án lệ và có cả những bình luận xung quan án lệ đó. Những quan điểm của Tòa án tối cao đưa ra rất chặt chẽ trong những án lệ này.  Các Thẩm phán ở Hàn Quốc đều công nhận những án lệ được công bố và xét xử theo xu hướng mà án lệ này đã đưa ra.

Về tình hình áp dụng 10 án lệ đã được ban hành, đại diện Vụ Pháp chế và Quản lý khoa học TANDTC cũng cho biết, căn cứ theo Nghị quyết số 03 của Hội đồng Thẩm phán TANDTC, sau khi ban hành 10 án lệ, tình hình triển khai áp dụng tại các Tòa án đã có kết quả bước đầu. Đến nay đã có Tòa án tại Quảng Ngãi đã áp dụng án lệ số 04 vào xét xử. Nhiều địa phương cũng cho rằng án lệ số 04 này là cơ sở rất quan trọng để viện dẫn áp dụng trong nhiều vụ án tương tự. Tuy nhiên, bước đầu áp dụng cũng cho thấy các Thẩm phán còn khá lúng túng trong việc viện dẫn, lập luận vào bản án mà họ xét xử. Hiện nay TANDTC cũng đang có công văn hướng dẫn về vấn đề này.

Tại hội thảo, các đại biểu cũng cho rằng án lệ có vai trò rất quan trọng trong tố tụng, và bước đầu việc ban hành những án lệ của TANDTC thời gian qua là cần thiết. Thời gian tới đây, cần có tổng kết, lựa chọn, ban hành thêm án lệ để có cơ sở áp dụng trong tố tụng.

Mai Thoa