Những hạn chế, bất cập của hệ thống TAND theo luật hiện hành (Kỳ 4)

Đồng thời, cơ cấu tổ chức của TANDTC hiện nay cũng chưa tương xứng với chức năng, nhiệm vụ, vị trí, vai trò là cơ quan cao nhất của hệ thống cơ quan được giao thực hiện quyền tư pháp - một trong ba quyền lực cơ bản của Nhà nước.

Ảnh minh họa

Nhiều hạn chế với TAND địa phương

Theo quy định của Luật tổ chức TAND năm 2002 và các Pháp lệnh hiện hành có liên quan, TAND cấp huyện được tổ chức theo đơn vị hành chính cấp huyện. Như vậy, số lượng các TAND cấp huyện hiện nay là rất lớn và đang có xu hướng tăng lên do nhu cầu thành lập mới các đơn vị hành chính cấp huyện. Do đó, việc đầu tư cơ sở vật chất, tăng cường nguồn lực cho TAND cấp huyện là một khó khăn, thách thức lớn, trong khi TAND cấp huyện là nơi giải quyết, xét xử theo thủ tục sơ thẩm trên 80% các loại vụ việc thuộc thẩm quyền của hệ thống TAND.

Bên cạnh đó, do được tổ chức theo đơn vị hành chính cấp huyện nên trong nhận thức của các ngành, các cấp, TAND cấp huyện được coi như một đơn vị chức năng thuộc đơn vị hành chính cấp huyện. Điều này hạ thấp địa vị pháp lý của TAND cấp huyện, gây khó khăn cho việc xử lý, giải quyết các vấn đề về tổ chức và hoạt động của Tòa án, ảnh hưởng lớn đến việc thực hiện nguyên tắc độc lập xét xử của Tòa án, nhất là trong việc giải quyết các vụ án hành chính, khi một bên trong vụ án là cơ quan nhà nước hoặc người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính nhà nước.

Tiếp đó, do được tổ chức ở đơn vị hành chính cấp huyện nên TAND cấp huyện tổ chức dàn trải, số lượng các vụ việc phải giải quyết của mỗi Tòa án phụ thuộc vào đặc điểm dân số, địa lý, mức độ phát triển kinh tế- xã hội, số lượng tội phạm... xảy ra trên từng địa bàn, có nơi quá nhiều việc, ngược lại có nơi lại quá ít việc. Các TAND thành phố, thị xã trực thuộc tỉnh, các TAND quận thuộc các thành phố lớn như Hà Nội, TP Hồ Chí Minh là những đơn vị luôn phải giải quyết, xét xử số lượng lớn các vụ việc và còn tiếp tục tăng lên (có đơn vị hàng năm phải giải quyết, xét xử trên dưới 3.000 vụ việc các loại).

Trong khi đó, TAND cấp huyện ở khu vực miền núi lại có số lượng vụ việc thấp (có Toà án cấp huyện hàng năm chỉ giải quyết, xét xử trên dưới 100 vụ việc các loại). Thực tế này đang tạo ra những trở ngại, khó khăn trong việc kiện toàn, nâng cao năng lực và chất lượng công tác của các Toà án cấp huyện.

Ngược lại, đối với những Toà án cấp huyện có khối lượng công việc giải quyết không đáng kể nhưng vẫn phải bố trí đủ cán bộ theo cơ cấu tổ chức bộ máy của Toà án theo quy định và yêu cầu phải có trụ sở, phương tiện làm việc như các đơn vị khác nên đã gây ra lãng phí không đáng có về nhân lực và vật lực trong việc đầu tư cơ sở vật chất và xây dựng, nâng cao trình độ đội ngũ cán bộ, công chức Toà án.

Không những thế, cơ cấu bộ máy của TAND cấp huyện hiện nay còn đơn giản, không được tổ chức theo lĩnh vực xét xử, nên khó khăn trong việc đầu tư, đào tạo chuyên ngành cho các Thẩm phán, Chánh án, Phó Chánh án, cán bộ, công chức TAND cấp huyện, ảnh hưởng đến chất lượng công tác của Tòa án, đặc biệt là công tác giải quyết, xét xử các loại vụ việc đòi hỏi chuyên môn sâu và những kỹ năng nghiệp vụ đặc thù như các vụ việc về đất đai, sở hữu trí tuệ, kinh doanh thương mại, các vụ việc có liên quan đến gia đình và người chưa thành niên...

Đó là với cấp huyện, còn với cấp tỉnh thì sao? Bất cập nổi bật về tổ chức của TAND cấp tỉnh hiện nay là tổ chức và hoạt động của các Toà chuyên trách. Theo quy định hiện hành thì trong cơ cấu tổ chức của các TAND cấp tỉnh đều có 5 toà chuyên trách gồm: Tòa hình sự, Tòa dân sự, Tòa kinh tế, Tòa lao động và Tòa hành chính. Tuy nhiên, số lượng các vụ việc thuộc 5 lĩnh vực này không đồng đều ngay trong một TAND cấp tỉnh và không đồng đều giữa các TAND cấp tỉnh.

Đối với TANDTC cũng không… khá hơn

Các đơn vị của TANDTC hiện nay chủ yếu được tổ chức, cơ cấu thành các đơn vị tham mưu, giúp việc cho lãnh đạo TANDTC trong việc điều hành các hoạt động của ngành Tòa án mà chưa được tổ chức theo hướng thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của Tòa án được Quốc hội giao. Theo quy định của Luật tổ chức TAND năm 2002, thì Chánh án TANDTC có 12 nhóm nhiệm vụ; Hội đồng Thẩm phán TANDTC có 5 nhiệm vụ.

Trong khi đó, đơn vị trực tiếp giúp việc cho Chánh án TANDTC và Hội đồng Thẩm phán TANDTC là Ban Thư ký thì mới chỉ giúp Hội đồng Thẩm phán thực hiện nhiệm vụ xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm là chủ yếu. Đối với các nhiệm vụ của Chánh án TANDTC, hiện chưa có đơn vị nào trực tiếp giúp Chánh án TANDTC cập nhật, theo dõi, điều phối 12 nhóm nhiệm vụ đó, mà công việc này được phân công cho các đơn vị giúp việc của TANDTC, nên rất phân tán, khó khăn trong việc điều hành của Chánh án TANDTC.

Thứ nhất, theo cơ cấu tổ chức hiện nay thì các đơn vị giúp việc của TANDTC đều là cấp Vụ; do đó, Chánh án TANDTC chỉ có địa vị pháp lý tương đương như Bộ trưởng mặc dù chế độ lương của Chánh án TANDTC được quy định tương đương như của Phó Thủ tướng và trên thực tế Chánh án TANDTC vẫn phải chính danh ký những quyết định lẽ ra là thuộc thẩm quyền của cấp giúp việc như: quyết định biên chế, tuyển dụng, quyết định tập sự cho công chức, viên chức mới...

Thứ hai, đối với các Tòa chuyên trách, theo quy định của Luật tổ chức TAND thì các đơn vị này có nhiệm vụ xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm. Tuy nhiên, trên thực tế các Tòa này còn được giao nhiệm vụ tham mưu giúp Chánh án TANDTC xem xét giải quyết đơn đề nghị giám đốc thẩm, tái thẩm với số lượng giải quyết hàng năm là rất lớn nên thường quá tải về công việc, dẫn đến chất lượng công tác còn hạn chế.

Thứ ba, về việc thực hiện nhiệm vụ tổng kết kinh nghiệm xét xử, một nhiệm vụ quan trọng mà Quốc hội giao cho TANDTC thực hiện, cho đến nay, TANDTC chưa có bộ phận chuyên trách làm công tác tổng kết kinh nghiệm xét xử; do đó, công tác tổng kết kinh nghiệm xét xử thời gian qua còn chưa thực sự đi vào nề nếp, chưa được tiến hành thường xuyên, liên tục, chưa đáp ứng kịp thời yêu cầu của thực tiễn công tác xét xử.

Thứ tư, giám đốc việc xét xử của TANDTC đối với các Tòa án cấp dưới là nhiệm vụ quan trọng của TANDTC nhưng chỉ có một đơn vị cấp Vụ là Ban Thanh tra được giao thực hiện việc này, trong khi đó số lượng các bản án, quyết định cần kiểm tra là rất lớn nên chỉ có thể tổ chức việc kiểm tra theo chuyên đề mà chưa kiểm tra được toàn diện việc xét xử của Tòa án cấp dưới theo kế hoạch đề ra.

Thứ năm, về nhiệm vụ xây dựng pháp luật và hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật, thực tế hiện nay nhiệm vụ tham mưu, giúp việc trong công tác xây dựng pháp luật và hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật chủ yếu được giao cho Viện khoa học xét xử - Đơn vị đã được giao thực hiện một nhiệm vụ quan trọng khác là nghiên cứu khoa học xét xử, trong khi các vấn đề cần hướng dẫn để áp dụng thống nhất trong công tác xét xử là rất lớn do những bất cập từ các quy định của pháp luật và những vướng mắc phát sinh từ thực tiễn xét xử.

Thứ sáu, về tổ chức và hoạt động của Hội đồng Thẩm phán TANDTC cũng có những tồn tại và bất cập. Việc quy định Hội đồng Thẩm phán TANDTC phải mở phiên họp toàn thể để thực hiện các nhiệm vụ quy định tại Điều 22 của Luật tổ chức TAND năm 2002; khi mở phiên họp phải có ít nhất 2/3 tổng số thành viên tham gia; quyết định của Hội đồng phải được quá nửa tổng số thành viên tán thành, trong khi bên cạnh nhiệm vụ rất quan trọng là xét xử giám đốc thẩm, tái thẩm, Hội đồng thẩm phán TANDTC còn được giao những nhiệm vụ rất quan trọng khác là ban hành Nghị quyết hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật, góp ý kiến đối với các dự thảo văn bản quy phạm pháp luật do TANDTC hoặc các cơ quan hữu quan khác chủ trì soạn thảo. Thực tế này dẫn đến tình trạng quá tải trong công tác của Hội đồng Thẩm phán và là một trong những nguyên nhân dẫn đến việc để án giám đốc thẩm, tái thẩm quá thời hạn xét xử hoặc tình trạng chậm ban hành các văn bản hướng dẫn áp dụng thống nhất pháp luật thuộc thẩm quyền của Hội đồng Thẩm phán TANDTC.