Người giữ hồn cho các bản làng

Ông là già làng Hồ Ai (76 tuổi), người dân tộc Bru - Vân Kiều ở xã Trường Sơn, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình.

Sống với niềm đam mê âm nhạc

Trong đời sống của người dân tộc thiểu số Bru - Vân Kiều ở miền Tây  Quảng Bình thì các làn điệu dân ca, cùng với các loại nhạc cụ dân tộc đóng một vai trò hết sức quan trọng, là món ăn tinh thần không thể thiếu trong sinh hoạt văn hóa cộng đồng của mỗi người dân. Với hàng ngàn năm sinh sống trong các thung lũng, trên những lèn núi đá, họ đã tạo ra nhiều loại nhạc cụ, nhiều điệu hát, điệu múa mang giá trị văn hoá rất đặc trưng của cộng đồng dân tộc mình như các điệu múa mừng lúa mới, múa đám chay, hát giao duyên, hay các nhạc cụ truyền thống như kèn, sáo, đàn và các dụng cụ hằng ngày sử dụng lên nương rẫy như A rừa, A chói...

Một buổi tập thổi sáo ở xã Trường Sơn

Đối với người Bru - Vân Kiều, dân ca không chỉ thông thường là hình thức giải trí mà đã trở thành bản sắc gắn với tín ngưỡng và truyền thống của dân tộc mình. Dù lên nương hay lên rẫy, dù sinh hoạt lễ hội hay trong lao động sản xuất thì những câu dân ca vẫn gần gũi, đằm thắm, mộc mạc vút bay giữa núi rừng Trường Sơn. Bên ánh lửa bập bùng của những mùa lễ hội, âm thanh tiếng khèn vang vọng núi rừng của những đêm đi "Sim", của mỗi đêm trăng trong bản là lúc khơi dậy niềm đam mê dân ca của nhiều thế hệ già trẻ, gái trai. Họ hát để thể hiện sự đủ đầy sau những vụ mùa bội thu, hát để thể hiện niềm vui sướng khi được về làng mới...

Gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống là nhu cầu cần thiết, tuy nhiên trên thực tế, một số loại hình văn hóa như múa, hát, các nhạc cụ truyền thống của dân tộc này ngày càng bị mai một. Đặc biệt, trong bối cảnh hội nhập với nhiều nền văn hóa từ bên ngoài du nhập và ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống tinh thần của người dân vùng sâu, vùng xa.

Trong bối cảnh đó, rất may người Bru - Vân Kiều còn có một Hồ Ai. Được sinh ra và lớn lên giữa cái nôi văn hóa của của miền Tây xứ Quảng, từ lúc còn trẻ, ngọn lửa đam mê âm nhạc đã cháy trong mắt Hồ Ai. Già nổi tiếng khắp vùng về “thói quen” ham đàn, ham sáo. Mới 12 tuổi, Hồ Ai đã thuộc làu làu từng khúc nhạc, từng điệu múa của dân tộc mình. Từ tiếng sáo Pi du dương, trầm bổng đến những điệu múa, khúc đàn, đoạn nhạc reo vui như nước suối nguồn, già đều thuộc làu làu. 17 tuổi, Hồ Ai đã có thể chơi thành thục hầu hết các loại nhạc cụ của dân tộc mình.

Người già ở Trường Sơn kể rằng, mỗi khi tiếng sáo của già Ai cất lên, người ta nghe trong đó vừa như có tiếng nước róc rách từ trên nóc núi chảy xuống thung Khe Cát, vừa như có tiếng gió rì rào trên đỉnh Trường Sơn… Dần dần, già Ai trở thành một trong những người tài hoa nhất trong việc chế tác và sử dụng các loại nhạc cụ truyền thống của người Bru - Vân Kiều như: Chiêng, sáo khơ-lui, sáo sui, sáo pi, ta-riêng, đàn pơ-lựa, đàn tính-tùng; hát si-nớt, hát tà-oải và nắm giữ nhiều nghi thức, nghi lễ trong các lễ hội cúng tế truyền thống của dân tộc mình…

Trăn trở với những giá trị truyền thống

Với quyết tâm không thể để cho di sản văn hoá quý báu của dân tộc bị mai một, trong nhiều năm qua, già làng Hồ Ai đã kiên trì, bền bỉ đi khắp các bản làng, đến từng nhà, vận động từng người về ý nghĩa của việc giữ gìn bản sắc truyền thống. Già giảng giải, nêu bật giá trị của các loại nhạc cụ, đặc biệt là tiếng sáo pi trong mạch nguồn văn hoá của người Bru - Vân Kiều. Bởi theo già Ai thì sáo pi là nhạc cụ duy nhất được cất lên cả khi vui và khi buồn. Đó là tiếng sáo linh thiêng của người Bru - Vân Kiều khi thực hiện các nghi thức thờ cúng tổ tiên, thờ cúng các vị thần. Không những thế, già còn nhiệt tình tham gia lớp truyền dạy cách thổi sáo và chơi các loại nhạc cụ truyền thống khác của người Bru - Vân Kiều cho các thế hệ trẻ ở xã Trường Sơn và các xã lân cận…

Già Ai bảo, âm thanh của tiếng sáo Pi nó giống như một thứ ánh sáng tâm linh, dẫn dụ người Bru - Vân Kiều biết cách để mở ra cánh cửa nội tâm. Đồng thời, tiếng sáo cùng với niềm tin tín ngưỡng và các giá trị văn hoá khác làm nên sợi dây bền chặt kết nối những người con của núi rừng sinh sống trên đại ngàn Trường Sơn hùng vĩ. “Mỗi bài hát, điệu múa, tiếng sáo của người Bru - Vân Kiều đẹp như hoa trên núi. Nếu thế hệ con cháu sau này không biết hát, biết múa, biết thổi sáo, biết đánh đàn thì sẽ là một điều đáng tiếc, dân tộc này sẽ mất đi các di sản văn hoá độc đáo của mình”, già Ai tâm sự.

Trước đây, vào những ngày lễ hội, tiếng sáo pi của người Bru - Vân Kiều lại vang lên lảnh lót gọi hồn thiêng núi rừng và gợi mở về một thế giới tâm linh huyền bí. Âm thanh đó phản ánh một đời sống văn hoá phong phú, độc đáo của người Bru - Vân Kiều. Thế nhưng những năm gần đây, cuộc sống vật chất của người Bru - Vân Kiều tuy có khá lên nhưng tiếng sáo pi thì đã thưa vắng. Già Hồ Ai vô cùng lo lắng khi có nhiều năm liền bản làng không còn tổ chức các lễ hội như lấp lỗ (gieo trồng), lễ mừng lúa mới… Tiếng sáo pi cùng với nhiều loại nhạc cụ khác của người Bru - Vân Kiều đã không còn cơ hội để cất lên.

Điều đó đã làm cho già Ai vô cùng lo lắng. Bởi lẽ, với già, tiếng sáo pi đã ăn sâu vào máu thịt, trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc đời. Không những thế, trong lớp người già của người Bru - Vân Kiều hiện nay ở xã Trường Sơn, già Ai cũng là người còn nắm giữ nhiều nhất những loại hình văn hóa truyền thống độc đáo và đặc sắc của người Bru - Vân Kiều. Già sợ rằng, một mai già về với tổ tiên, núi rừng thì sẽ không còn ai biết được những tiếng đàn, tiếng sáo, tiếng hát, điệu múa đó nữa để truyền lại cho con cháu mai sau…

Khơi lại một dòng văn hóa cổ

Nhiều năm trời bền bỉ, cần mẩn với công việc thầm lặng, công sức của già Ai đã không uổng phí. Âm nhạc và các giá trị truyền thống đã quay về với đời sống văn hoá cộng đồng người Bru - Vân Kiều. Nhiều người trẻ đã nối tiếp, thổi được sáo pi và chơi thành thạo các loại nhạc cụ của người Bru - Vân Kiều. Bên cạnh đó, nhiều già làng trưởng bản, nghệ nhân khác như cũng cùng chung tay góp sức với già Ai trong việc phục dựng lại nhiều nét văn hóa cổ xưa. Cũng từ đây, mà nhiều câu lạc bộ, nhiều mô hình dân ca, nhạc cụ dân tộc đã và đang được quần chúng gìn giữ và lưu truyền. 

Đồng thời, mấy năm gần đây, các ngành văn hóa Quảng Bình đã có nhiều hình thức để khơi nguồn và bảo tồn dân ca của người Vân Kiều, Pa Kô như: Mở lớp sáng tác dân ca, Liên hoan hát dân ca, mở lớp tập huấn dân ca hoặc mới đây nhất là dự án "Đưa âm nhạc truyền thống vào nhà trường, khơi dậy và lưu giữ những tinh hoa văn hoá của người Bru - Vân Kiều” đã thu hút được nhiều thế hệ tham gia, họ là những người của câu lạc bộ dân ca ở cơ sở, những người làm công tác văn hóa, những hạt nhân có năng khiếu văn nghệ của người dân tộc thiểu số...

Già làng Hồ Ai (thứ 2 từ trái qua) cùng một nghệ nhân khác đang truyền dạy về sáo

Tại những lớp học này, nhiều làn điệu dân ca của người Vân Kiều, Pa Kô đã được các nghệ nhân có kinh nghiệm sưu tầm và truyền dạy. Trong thời gian nhất định, các học viên đã được truyền đạt các làn điệu dân ca Ka lơi, Cha chấp, Adên, Tà oải do các nghệ nhân thể hiện và dịch từ tiếng địa phương sang ngôn ngữ thuần Việt. Nội dung của các làn điệu là đón mừng làng mới, tìm hiểu tình yêu đôi lứa, lời tỏ tình với người thiếu nữ, những khúc tự sự, tâm tình...

Cũng từ những lớp học như thế đã xuất hiện rất nhiều em có năng khiếu về âm nhạc. Rồi đây, những gương mặt trẻ như Hồ Nhớ, Hồ Dự (bản Khe Cát), Hồ Số (bản Cổ Tràng), Đinh Thị Ren và Nguyễn Thị Nhung (hai học sinh người dân tộc Bru - Vân Kiều xã Trường Sơn hiện đang theo học tại Trường PTDT bán trú - THCS Trường Sơn)… sẽ thay thế Hồ Ai giữ gìn bản sắc văn hoá của dân tộc. “Tiếng sáo pi, sáo khui và nhiều làn điệu truyền thống của người Bru - Vân Kiều bây giờ đã có nhiều người học rồi. Bây giờ tôi có chết cũng yên tâm rồi”, già Ai hồ hởi.

Ông Nguyễn Tiến Dũng, Phó Chủ tịch UBND xã Trường Sơn cho biết: Việc khơi nguồn, bảo tồn và phát triển văn hóa dân tộc của người Bru - Vân Kiều là một việc làm có ý nghĩa hết sức quan trọng. Bởi, nó không chỉ lưu giữ được những giá trị truyền thống, tránh được nguy cơ thất truyền, mà điều quan trọng hơn nữa là những giá trị ấy sẽ được neo giữ trong những tâm hồn trẻ, để mai này song hành cùng họ đi đến tương lai.

Chính vì thế, những đóng góp của những người như già Ai là vô cùng to lớn đối với cộng đồng thôn bản. Già Ai cùng với một số ít các nghệ nhân cao tuổi khác là những hạt giống quý báu nắm giữ các tinh hoa văn hóa phi vật thể của người Bru - Vân Kiều ở xã Trường Sơn. Giờ đây, khi nhắc đến già, những bậc cao niên cũng như nhiều cán bộ luôn dành những lời kính trọng và biết ơn sâu sắc. Họ gọi già với cái tên trìu mến: Người giữ hồn cho các bản làng.