Bộ luật Hình sự 2015 đổi mới quan niệm về tội phạm và hình phạt

Nguyên tắc xử lý đối với người chưa thành niên phạm tội (Điều 91) được sửa đổi, bổ sung theo hướng bảo đảm lợi ích tốt nhất cho người chưa thành niên trên tinh thần Công ước về Quyền trẻ em; khẳng định nguyên tắc chỉ áp dụng hình phạt đối với người chưa thành niên, nhất là hình phạt tù khi xét thấy các hình phạt và biện pháp giáo dục khác không có tác dụng răn đe, phòng ngừa.

Bên cạnh đó, BLHS mới còn quy định giảm nhẹ hình phạt đối với người chưa thành niên đối với hành vi chuẩn bị phạm tội, phạm tội chưa đạt (Điều 102). Ngoài ra, BLHS mới còn bổ sung quy định về các biện pháp giám sát, giáo dục áp dụng trong trường hợp người chưa thành niên được miễn trách nhiệm hình sự bao gồm: khiển trách; hòa giải tại cộng đồng; giáo dục tại xã, phường, thị trấn với những điều kiện chặt chẽ.

BLHS 2015 bổ sung một chương riêng (chương IV) với 7 điều quy định về những trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự. Trong đó, tiếp tục duy trì và cụ thể hóa 4 trường hợp như Bộ luật hiện hành (sự kiện bất ngờ, phòng vệ chính đáng, tình thế cấp thiết và tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự), đồng thời, bổ sung thêm 3 trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự là: gây thiệt hại trong khi bắt giữ người phạm tội; rủi ro trong nghiên cứu, thử nghiệm, áp dụng tiến bộ khoa học, kỹ thuật và công nghệ; thi hành mệnh lệnh của người chỉ huy hoặc của cấp trên (Điều 24, 25, 26).

Một phiên tòa xét xử lưu động

BLHS 2015 đã sửa đổi, bổ sung quy định về chuẩn bị phạm tội; phạm tội chưa đạt; quyết định hình phạt; miễn, giảm hình phạt; xóa án tích theo hướng thu hẹp phạm vi trách nhiệm hình sự đối với hành vi chuẩn bị phạm một tội rất nghiêm trọng hoặc một tội đặc biệt nghiêm trọng. Theo đó, chỉ xử lý hình sự đối với hành vi chuẩn bị phạm 21 tội danh được liệt kê cụ thể trong Bộ luật; không xử lý hình sự đối với trẻ em từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi có hành vi chuẩn bị phạm tội rất nghiêm trọng hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng quy định tại điểm a, d khoản 2 Điều 14. Đồng thời, sửa đổi, bổ sung quy định của Bộ luật Hình sự 1999 về che giấu tội phạm theo hướng người che giấu tội phạm là ông, bà, cha, mẹ, con, cháu, anh chị em ruột, vợ hoặc chồng của người phạm tội chỉ phải chịu trách nhiệm hình sự trong trường hợp che giấu các tội xâm phạm an ninh quốc gia và một số tội phạm đặc biệt nghiêm trọng khác được Bộ luật này quy định (khoản 2 Điều 18).

Bên cạnh đó, BLHS 2015 cũng bổ sung trường hợp Tòa án có thể quyết định một hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt được áp dụng mà không bị ràng buộc điều kiện phải trong khung liền kề nhẹ hơn của điều luật đối với người phạm tội lần đầu là người giúp sức trong vụ án đồng phạm nhưng có vai trò không đáng kể (khoản 2 Điều 54); quy định về tha tù trước hạn có điều kiện với những điều kiện chặt chẽ nhằm một mặt tạo điều kiện cho phạm nhân chấp hành án tốt được sớm trở về với gia đình, mặt khác bảo đảm trật tự trị an xã hội (Điều 66).

BLHS mới cũng sửa đổi, bổ sung quy định về án treo theo hướng quy định rõ các nghĩa vụ mà người được hưởng án treo phải thực hiện trong thời gian thử thách cũng như hậu quả của việc vi phạm các nghĩa vụ này (Điều 65); quy định về xóa án tích theo hướng thay đổi căn bản quy định về xóa án tích đương nhiên nhằm đề cao trách nhiệm của cơ quan Nhà nước, tạo điều kiện thuận lợi cho người bị kết án sớm ổn định cuộc sống, tái hòa nhập cộng đồng (các Điều 69 - 73).

Đối với nhóm các tội xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm của con người (Chương XIV), BLHS mới bổ sung thêm trường hợp chuẩn bị phạm tội giết người với khung hình phạt từ 1 - 5 năm tù (khoản 3 Điều 123); tội sử dụng người dưới 16 tuổi vào mục đích khiêu dâm (Điều 146) và tội mua bán, chiếm đoạt mô hoặc bộ phận cơ thể người (Điều 153). Tăng nặng hình phạt đối với trường hợp phạm tội không cứu giúp người đang ở trong tình trạng nguy hiểm đến tính mạng dẫn đến chết nhiều người (khoản 3, Điều 132).

Sửa đổi, bổ sung nhóm các tội xâm phạm quyền tự do của con người, quyền tự do dân chủ của công dân (Chương XV) theo hướng bổ sung 1 tội danh mới, tội xâm phạm quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí, tiếp cận thông tin, quyền biểu tình của công dân (Điều 166). Đồng thời, bổ sung thêm hành vi phạm tội đối với hai tội danh khác là hành vi xâm phạm quyền biểu quyết khi Nhà nước trưng cầu ý dân (Điều 160) và hành vi làm sai lệch kết quả trưng cầu ý dân (Điều 161). Tăng nặng hình phạt đối với 6 tội thuộc nhóm này (các điều 158, 159, 162, 163, 164, 166).

Bổ sung quy định về trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân và thiết kế thành một chương riêng (Chương XI) với 16 điều (từ Điều 74 đến Điều 89) quy định về nguyên tắc xử lý hình sự pháp nhân; phạm vi chịu trách nhiệm hình sự của pháp nhân; các hình phạt và biện pháp tư pháp áp dụng đối với pháp nhân; về vấn đề quyết định hình phạt, miễn, giảm hình phạt, xóa án tích đối với pháp nhân. Bên cạnh đó, Bộ luật đã bổ sung nhiều tội phạm mới tại các chương XIV, XV, XVIII, XIX, XXI, XIV, v.v... nhằm đáp ứng yêu cầu phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm trong tình hình mới. Sửa đổi, bổ sung nhóm các tội xâm phạm sở hữu (Chương XVI) theo hướng: Bảo đảm đối xử bình đẳng giữa chính sách xử lý hành vi xâm phạm tài sản của Nhà nước với hành vi xâm phạm tài sản của cá nhân theo tinh thần của Hiến pháp 2013. Tăng mức phạt tiền bổ sung đối với nhóm tội xâm phạm sở hữu.